در انتهای کوچه شاعری (شهید صادقی) در میدان صیقلان، یکی از بناهای میراثی دوره قاجار قرار دارد. اثری به جا مانده از خانواده «حاج میرزا اسماعیل حاکمی»، از متنفذین پیربازار که بعدها به نام صاحب دومش عمارت ابریشمی نام گرفت.
سازنده عمارت ابریشمی
میرزا اسماعیل حاکمی، در زمان ناصرالدین شاه قاجارکلانتر رشت بود و به حاج حاکم معروف شد. این عمارت باشکوه قجری، توسط پسر کوچکتر اسماعیل، یعنی حاج قاسم معروف به عالیجناب (حاج میرزا قاسم پیربازاری) احداث شد. سالهای 1318 هجری شمسی، میرزا احمد ابریشمی خانه را از عباسعلی حاکمی ورثه قاسم خریداری و از آن زمان به عمارت ابریشمی معروف شد.
ورودی قدیمی خانه از کوچه ی پایین تری است که هم اینک کوچه خلیل رفیع نامگذاری شده و در امتداد بن بست اخوان قرار دارد.
درب قدیمی عمارت، یک در چوبی دو لنگه با سردربی با سفالهای قرمز است که با یک دالان به حیاط خانه باز می شود. درب ورودی فعلی، از کوچه صادقی است و هیچ همخوانی با یک بنای قجری ندارد. این ساختمان با کاربری اداری در دست بنیاد نخبگان قرار دارد و تابلوی نصب شده در ابتدای کوچه نیز تابلوی معرفی یک اداره است نه فراخوان به یک بنای باشکوه.
محوطه از چهار طرف با دیوارهای آجری قرمز رنگ به ارتفاع 5متر با آهک بند کشی شده و دیوارهای ضلع جنوبی و شمالی در بالا دارای یک ردیف رف بوده و با نوعی طاقنما تزیین شده است. مساحت کلی بنا 2000متر مربع و مساحت زیربنا 650 متر مربع است. محوطه باغچه بندی و مشجر و وسط آن حوضی به طول 6متر و عرض 4متر قرار دارد.
مرمت های غیر اصولی و کاربری اداری
متاسفانه کف حیاط غیر اصولی مرمت شده و جای سنگفرش های قدیمی را موزاییک نموده اند. بنای اصلی دو طبقه قرینه و در هر دو طبقه 8 اتاق وجود دارد. اتاقهای هم کف ساده و فاقد تزیین بوده و با دو راه پله به طبقه بالا راه می یابد.
تالار آیینه و چینی خانه عمارت ابریشمی
مهمترین زیبایی این عمارت، تالار چینی و تالار آیینه است . تالار چینی را می توان با چینی خانه مجموعه شیخ صفی، مشابه سازی نمود و تالار آیینه را با تالار آیینه عمارت دلگشا در شیراز. با این تفاوت که تالارهای عمارت ابریشمی بر روی بازدیدکنندگان بسته است. عمارت دلگشا ، در وسط باغی است که چند سال پیش تبدیل به موزه رادیو شد. ولی عمارت ابریشمی، با وجود همجواری با عمارت زیبای اولین شهردار رشت، سالهاست در انحصار دانشگاه گیلان باقی مانده است.
آنگونه که اسماعیل پور، کارشناس ثبت و حریم میراث، از اسناد این اداره می گوید: تزیینات چینی خانه، از هنرهای بی نظیر هنری دوره قاجار محسوب می شود. در دیوارها و پیش بخاری این اتاق در میان گچبریهای گل و بوته ظریف، دوایری ایجاد شده و داخل آنها کاسه و بشقاب های گل مرغی و مصور بسیار پرارزش قاجاری و چینی قرار داده اند. مجموعا در بدنه و طاقچه ها هفتاد و نه کاسه و بشقاب تعبیه شده است. و در اتاقی دیگر هم، پنجاه و دو کاسه قدح جاسازی شده است. بر سقف اتاق در میان پوششی از قطعات ریز و درشت آیینه و بیست و یک بشقاب در اندازه های مختلف گنجانده شده.
وی می افزاید: تالار آیینه بشکل T بطول 90/11 و عرض نهایی 20/7 متر بوده و بخشی از این تالار مزین به گچبری است و با پوشش هنرمندانه قطعات آئینه در بدنه و سقف جاسازی شده. این قسمت بوسیله دو ستون گچی با شیر سرهای تزئینی از قسمت جلو جدا شده . ظاهرا بقیه دیوارهای تالار قبلا همانند این قسمت بوده زیرا در زیر لایه گچکاری شده جدید، آثار گچبریهای قدیمی مشهود است.
از زمانی که احمد ابریشمی این خانه را خریداری کرد، تغییرات زیادی در نما و داخل بنا ایجاد نمود. کف تالار آیینه که زمانی با آجرهای لعابدار الوان گلدار مفروش بود جای خود را به پارکت جدید داد . کف سایر اتاقها تخته کوب و سقف بنا لمبه کوبی با ابزار ساده است.
خاطرات خوش در عمارت ابریشمی
سیمین تائب، دختر زنده یاد دکتر حسن تائب، در باره این عمارت می گوید: آخرین نسلی که در این عمارت زندگی می کرد، مهندس ابریشمی بود که دو پسر داشت. خانواده ها ی ما رفت و آمد خانوادگی داشتند و من با یکی از پسرهای ایشان در مدرسه مهر آیین همکلاس بودم.
سیمین که حالا 57سال سن دارد، از خاطرات شمشیربازیش با پسرهای ابریشمی سخن می گوید و به یاد می آورد مراسم عروسی هایی که خانواده های سرشناسی نظیر؛ سمیعی ها، مستشاریها و استقامتیها در این خانه برگزار می شده .
تائب درعلت فروش این خانه توضیح می دهد: پسر کوچک خانواده به نام سیامک ابریشمی در نوجوانی بر اثر بیماری یرقان فوت کرد و علت آن هم تشخیص اشتباه پزشکان بود. پس از فوت سیامک، مادرش به شدت افسرده شد و زمینه ترک خانه فرآهم شد.
سیمین که در جوانی برای ادامه تحصیل به تهران رفته و در پایتخت ساکن شده ، گاه برای دیدن معماری سنتی گیلان، به رشت می آید. ولی بیشتر اوقات با دربهای بسته روبرو می شود.
سیمین در یک پاییز سرد، آمده بود تا خاطرات کودکیش را در عمارت ابریشمی زنده کند. اما دربها بسته بود. به عمارت خلیل رفیع رفت تا خاطراتش را با خانواده دکتر گیلانی تداعی کند، آنجا نیز بجز مشاهده باغ عمارت اخوان، چیز دیگری دستگیرش نشد.
کوتاهی میراث فرهنگی در خرید خانه ابریشمی
سال 1372 میراث فرهنگی برای نقشه برداری از یک بنای میراثی پا به خانه ابریشمی گذاشت و اعلام کرد این خانه ارزش ثبت در فهرست بناهای ملی را دارد و ضروری است میراث فرهنگی خانه ابریشمی را خریده و تغییر کاربری دهد.
کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی می افزاید: همان زمان به مدیریت وقت برای خرید خانه تاکید کردم. قیمت خرید هم حدود 80میلیون اعلام شده بود. ولی تعلل میراث فرهنگی باعث گردید ورثه ابریشمی عمارت را به وزارت علوم بفروشند. سال 1377 خانه توسط وزارت علوم خریداری و در اختیار دانشگاه گیلان قرار گرفت و سالها به عنوان دانشکده معماری از آن استفاده می شد. با این حال میراث توانست 25 اسفند ماه سال 1379 عمارت ابریشمی را به شماره 3365 در فهرست آثار ملی به ثبت میراثی برساند .
بناهای میراثی توان کاربری اداری را ندارند
میرصالحی یادآور شد: بناهایی از این دست، با سازه چوبی کهنه، توان کاربریهای اداری را ندارد و همین امر موجب فرسودگی بیشتر و احیانا تخریب می شود. خود وزارت علوم هم متوجه شد تردد بیش از حد دانشجویان معماری، سبب تخریب عمارتی مسکونی می شود به همین دلیل عمارت ابریشمی در اختیار بنیاد نخبگان قرار گرفت.
وی تاکید کرد: عمارت ابریشمی و عمارت مجاورآن یعنی خانه میرزا خلیل رفیع باید از حالت اداری خارج شده و همانند خانه های تاریخی کاشان، در معرض دید عموم قرار گیرد. باراضافی اداری این خانه ها، خطر تخریب را جدی می کند.
پنجره های چوبی عمارت ابریشمی، به این عمارت شکوه خاصی می دهد. کاج های سوزنی بلند ، پیچک های که به تنه درختان پیچیده اند و کلاغ ها و طوطی های بر نشسته بر کاج های بلند عمارت ابریشمی که گاه به عمارت اخوان هم سرک می کشند. اما این عمارتهای باشکوه، در انحصار نهادهای دولتی مانده و بازدیدکنندگان زیادی ندارند و اگر هم دارند، ایشان را به چینی خانه و تالار آیینه راهی نیست.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 23/9/94