گرجی تباری که حاکم گیلان شد؛ خدمات عمرانی خسروخان و شورش عمومی

یکی از حاکمان گیلان- که در اواخر قرن 12هجری  به حکمرانی گیلان رسید- یک گرجی تبار بود. « خسرو خان گرجی» در تفلیس زاده  و در کودکی توسط ایرانیها بازداشت گردید. ولی پس از بالندگی به صدارت گیلان رسید و در زمان صدارت، مصدر عمران و آبادی های زیادی در گیلان شد.

حاکمی که رعایا و بازرگانان را حمایت می کرد

« فریزر»، خسرو خان گرجی را مردی با قدرت و شایسته معرفی می نماید. «لویی رابینو»، کنسول انگلیس در رشت (1960تا 1921 میلادی)، درباره شخصیت خسروخان به نقل از فریزر می نویسد: « او همیشه رعایا و بازرگانان را مورد حمایت قرار می داد و تا آنجا که می توانست علیه مظالم طبقه اشراف و صاحبان زمینهای وسیع که همواره برای شوراندن کشاورزان و طبقات پایین آماده بودند اقدام کرده است. به همین جهت کشاورزان و طبقات پایین به وی بسیار علاقه داشتند و شفقت و نیکوکاری او در حمایت از آنها قطع نمی گردید.»

از یادداشت های رابینو برمی آید که خسروخان فرزند یک گرجی بوده و در تفلیس متولد می شود. وی در کودکی توسط ایرانیها بازداشت می شود. ولی در13 ربیع الاول سال 1230 هجری (1815)  حاکم گیلان شده و با این حکم، عازم این سرزمین می گردد.

 خسرو خان بجز آنکه با طبقه تجار و دهقانان به نیکویی رفتار می کرد؛ مصدر کارهای عمرانی زیادی هم در گیلان بود. از جمله نوشته اند؛ او بازارها و راههای رشت را مرمت کرد.

پل های خشتی که خسروخان ساخت

ساخت چندین پل برای تردد کاروانیان و مردم بر روی رودخانه های پر آب آن زمان گیلان، از جمله خدمات عمرانی خسروخان گرجی است. بر اساس منابع مکتوب، دو پل خشتی سلیمانداراب و چمارسرا بر روی رودخانه گوهر رود رشت، در زمان حکومت خسروخان ساخته شد. در حال حاضر پل خشتی سلیمانداراب رشت تخریب شده است ولی پل خشتی چمارسرا هنوز باقی است و زیر پل بتنی همین محور همچنان مورد عبور و مرور خودروهاست.

احداث پل خشتی لوشان – به عنوان یکی از طولانی ترین پل های ترددی گیلان- هم از آثار عمرانی بجای مانده خسروخان گرجی است. این پل نیز هنوز پابرجا ست و دو محله قدیمی لوشان را بهم مرتبط می کند. تنها تغییرات در این پل، ملایم کردن شیب تند آن در زمان حضور روسها در گیلان می باشد.

باغ شاه و فانوس دریایی انزلی از آثار خسروخان

خسروخان گرجی  به عنوان حاکم، بناهای دیگری هم ساخت که امروز اثری از آنها نیست. پارک توپخانه، قورخانه، دیده بان انزلی (چراغ دریایی) چند حمام و بازاری کوچک شامل 12دکان در شهر انزلی از دیگر خدمات عمرانی اوست.

بر اساس نوشته های «منوچهر ستوده» ساخت باغ شاه در جزیره میان پشته  بندر انزلی نیز به زمان خسروخان گرجی می رسد. در این جزیره، مرکزی برای باروت کوبی نیز پایه گذاری شده بود.

تقریبا بیشتر منابع اتفاق نظر دارند که فانوس دریایی بندر انزلی را خسروخان گرجی ساخته است. «لویی رابینو»- که خود این فانوس را در زمان خرابی دیده بود-  در مورد مشخصات و مزد کارگر آن می نویسد: « فانوس دریایی در انتهای حد شمالی شهر قرار گرفته است. این بنا 35ذرع ارتفاع دارد. با اینکه اکثرا آن را روشن نمی کردند، مزد نگهبان این برج در سال 1294 هجری قمری (1877میلادی ) 25تومان و پول روغن آن 328 قران بود که تا سال 1327 هجری قمری این هزینه را در حساب عمومی گیلان منظور می کردند. این برج فعلا رو به ویرانی است.»

 مناره فانوس دریایی که در زمان رابینو مخروبه ای بیش نبود؛ در زمان پهلوی اول مرمت  و  مجدد مورد استفاده قرار می گیرد.  این مناره امروز یکی از بناهای تاریخی بندر انزلی است و در محوطه اداره بندر دیده می شود.

شورش عمومی به تحریک اشراف

با اینکه منابع نوشته اند، خسروخان گرجی از رعایا و بازرگانان حمایت می کرد  و تا می توانست جلوی ظلم طبقه اشراف را می گرفت؛ ولی یک شورش عمومی موجب عزل خسروخان گرجی و ضبط اموالش شد.

لوئی رابینو در علت این شورش می نویسد: « طبقه اشراف خسرو خان را مردی متکبر و خودخواه می شمردند و از مداخلاتی که می کرد خشمگین بودند و رسما از او به شاه شکایت می نمودند و فراخواندن او را استدعا کردند. بیشتر قراء لشت نشا بوسیله خسروخان به بهای ناچیزی خریده شده بود. نایب این ناحیه که یکنفر ارمنی بود و پس از تغییر مذهب حاجی قاسم خان شیروانی نامیده شد به پایتخت رفت تا از عمل حاکم نزد فتحعلیشاه شکایت نماید اما در راه بازگشت به گیلان به قتل رسید.» با این حال، در رمضان سال 1234 قمری ( برابر با 1819 میلادی) علیه خسروخان شورشی رخ داد و حاکم گیلان به پایتخت احضار گردید. اموال خسروخان در لشت نشا ضبط و دو نفر از فرزندان فتحعلی شاه به  همراه مادرشان به گیلان فرستاده شدند.

محمد میرزا به عنوان حاکم گیلان و  برادرش علی قلی میرزا نایب الحکومه و معاون محمد میرزا راهی گیلان شدند.

3/8/95