کمتر از10 سال اخیر، سرعت تخریب خانه های ویلایی فزونی یافته است. در محلات قدیمی رشت نظیر؛ «ساغریسازان»، «باقرآباد«، «زرجوب» و «چله خانه» و... آپارتمان های چندین طبقه سایه بلند خود را بر سقف های سفالین تحمیل کرده اند. بسیاری از بناهای سنتی حتی در شهرستان های استان، به نام نوسازی و بهسازی بافت فرسوده و با عوارض تشویقی که شهرداری ها برای احیای این بافت ها تصویب کرده، به سرعت تخریب می شود.
نوسازی بافت فرسدوه و معدوم کردن اسناد تاریخی
در این تخریب ها فقط معماری سنتی شهر نیست که به خاطره ها می پیوندد بلکه هزاران سند تاریخی موجود در این خانه هاست که سالیان سال زیر شیروانی و تالار خانه ها در صندوقچه و یا گونی خاک میخورده و حالا در حال نابودی است. بسیاری از اسناد تاریخی این شهر، از صاحب منصبان به خانواده ها ارث رسیده، و وارثان بی دانستن اهمیت حتی یک برگ سند یا یک عکس تاریخی، با ریختن خانه، این اسناد را هم لابه لای سفالهای شکسته و تالارهای چوبی مدفون می کنند.
وقتی بخش اعظم «خانه دریابیگی» و « عمارت منجم باشی» در لنگرود تخریب شد، بخشی از هویت دو تن از رجال گیلان نابود و یک بانک چند طبقه بر بنای دریابیگی و یک مجتمع تجاری بر بنای منجم باشی سربرآورد. چند سال پیش هم بخش شاه نشین عمارت دریابیگی تخریب شد تا مجتمع مسکونی بر آن ساخته شود و میراث فرهنگی هم طبق معمول دیر به داد بنایی رسید که ثبت میراثی شده بود.
طبیعت تنوع طلب و نو گرای گیلانی ها بخصوص در مرکز استان باعث شده، بسیاری از وارثان این خانه ها توجهی به نامه ها، عکس ها، مکاتبات و... به ارث رسیده از خاندان خود توجهی نکنند و در این نوسازی، انبوهی از اسناد که- گنجینه ای مکتوب این استان است- از بین برود.
یکی از شهروندان که نخواست نامش عنوان شد در این رابطه می گوید: خاندان مادری ما از ملاکین بزرگ آستانه بودند و خانه ای به ایشان به ارث رسید که در زیر شیروانی صندوق بزرگی حاوی اسناد و مدارک دوران اربابی بود. مادرم که هیچگاه حوصله وسایل قدیمی و به اصطلاح خرت و پرت را نداشت، همه را یکجا بیرون ریخت.
«ایلخان آل بویه» شهروند لنگرودی است که پدر و اجدادش سمت های دولتی متعددی در دوران های قاجار و پهلوی داشته اند. پدرش میربلوک شرق بود او در کودکی به یاد دارد که پدرش دفترچه ها و نامه ها و مرسوله ها را با وسواس تمام داخل چند صندوقچه می گذاشت و بچه ها از محتویات صندوقها خبر نداشتند.
او بعد از مرگ پدر محتویات صندوق ها را بررسی کرده و بخاطر علاقه ای که به اسناد تاریخی دارد، از محتویات اسناد، عکس و اسکن تهیه کرده است. خوشبختانه «ایلخان» با مرکز اسناد استان گیلان هم همکاری نموده و حالا اصل این اسناد نزد او باقی است و نسخه ای از عکس و اسکن این اسناد خطی در مجموعه سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان گیلان قرار گرفته است.
کم کاری در انتشار اسناد تاریخی گیلان
یکی از کارشناسان سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان گیلان یادآور می شود، با اینکه استان گیلان به عنوان استانی فرهنگی شناخته شده ولی هنوز مردم و مسئولان در زمینه نگه داشت اسناد تاریخی و حفظ و انتشار آن به یک باور علمی نرسیده اند. وی می افزاید: در زمینه انتشار اسناد تاریخی ، خاطرات رجال، نامه ها، سفرنامه ها بزرگان، وصیت نامه ها و مکاتبات و... در تمام این سالها کم کاری شده است.
«علی امیری»، ادامه می دهد: یکی از دلایل این کم کاری، وراثی هستند که این مکتوبات، اسناد و عکس های تاریخی به آنها به ارث رسیده و چون نمی دانند چه منابع با ارزشی را در اختیار دارند، ناخواسته آنها را معدوم می کنند.
وی تصریح می کند: شخص بنده خانواده هایی را می شناسم که در زیرشیروانی منازل خود صندوق هایی حاوی همین اسناد تاریخی را دارند، نه می دانند محتویات صندوق چیست و نه به مرکز اسناد اعتماد می کنند و اسناد را در اختیار ما می گذارند.
«امیری» اذعان می دارد: مرکز اسناد آماده است از تمامی اسناد تاریخی که شهروندان در اختیار دارند، اسکن و کپی تهیه کرده و اصل سند را به صاحبان سند بازگرداند.
وی در پاسخ به این سئوال که چرا سازمان اسناد گیلان نیز در این راستا کم کاری نموده، می افزاید: سازمان اسناد در استان گیلان، هنوز یک نهاد نوپاست، تلاش سازمان تاکنون، صرف فرهنگسازی، اطلاع رسانی به شهروندان در جهت حفظ اسناد و همچنین تامین منابع مالی برای تکمیل بخش اداری، تهیه مخزن و تالار الکترونیک سازمان بوده است.
عدم الگوی علمی در اسناد منتشر شده
این کارشناس سازمان تاکید می کند: متاسفانه پژوهشگران استان نیز جزیره ای عمل می کنند و به دلیل فقدان و یا عدم تمرکز اسناد به صورت حرفه ای در یک مرکز، آثاری منتشر می کنند که محققانه و با یک الگوی پژوهشی علمی و صحیح نگارش نشده است. و ما هنوز نمی دانیم مدل پژوهش محققانه چیست و یک الگوی علمی نداریم. البته نفس کارهای انجام شده خوب است ولی اگر محققانه انجام می شد، چه بسا نتایج بهتری در تحلیل تاریخ و جامعه بدست می آوردیم.
مدیر کل سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان گیلان، هم می گوید: طبق قانون وظیفه گردآوری میراث مکتوب کشور، حفاظت و نگهداری، سازماندهی و اشاعه آن بر عهده سازمان اسناد و کتابخانه ملی کشور است که به استانها تفویض اختیار شده است.
ضرورت اعتماد سازی بین شهروندان و مرکز اسناد استان
«حسین عباس نژاد»، یادآور می شود: نسخ خطی، مکاتبات رجال و... جزو هویت تاریخی گیلان است و نگهداری از اینگونه اسناد شرایط ویژه ای را می خواهد بخصوص در هوای مرطوب گیلان، سرعت تخریب کاغذ بیشتر است.
وی از همه شهروندان خواست تا اگر اسناد و مکاتباتی از خاندان های خود در اختیار دارند، برای بررسی، ارزش گذاری، نگهداری و میکروب زدایی به مرکز اسناد استان گیلان اطمینان نمایند.
عباس نژاد تاکید می کند: همه ما مسئولان و تمامی شهروندان نسبت به میراث مکتوب مسئول هستیم، اسناد تاریخی شناسنامه مکتوب ما هستند و اگر همه دست به دست هم دهیم می توانیم تاریخ گیلان را آنگونه که حقیقت داشته و شایسته است، بنگاریم. ولی این مهم مستلزم تقویت مرکز اسناد است.
مدیر کل سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان گیلان، ضمن احترام به تمام خاندان هایی که اسنادی در اختیار دارند، متذکر می شود: سازمان آمادگی دارد با شهروندانی که اسنادی در اختیار دارند، همکاری نموده و بعد از تهیه اسکن و عکس از این اسناد، اصل نسخه را به صاحبان سند برگرداند.
عباس نژاد تاکید می کند: رسانه ها می توانند نقش موثری در شناخت وظایف این مرکز و اعتماد سازی به شهروندان ایفا نمایند.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 6/11/94