«اطاقور» یکی از شهرهای شهرستانهای لنگرود است که در گذشته و در دوران قاجار به صورت آبادی های یکپارچه و تحت مالکیت خان منطقه ای بود که به آن «بیجار پس» می گفتند. بیجار پس مجموعه آبادی هایی بود به مرکزیت اطاقور که مقر حکومتی آن در عمارتی بود که امروز نفس های آخر را می کشد.
اطاقور دو بنای میراثی و تاریخی مربوط به دوره قاجار داشت که خوشبختانه «عمارت هدایتی» در یازدهم مهرماه1383 و به شماره 11138 در فهرست بناهای ثبت شده میراث فرهنگی قرار گرفت ولی «عمارت محمودی» بطور کامل تخریب شد.
عمارت هدایتی سمبل خوانین بیجار پس
وجود عمارت هدایتی، خان منطقه بیجار پس نشان از رونق و عظمت این منطقه و بخصوص اطاقور داشت ولی تخریب این عمارت توسط برخی افراد ناآگاه به داشته های فرهنگی از یک سو و عدم تخصیص اعتبار لازم برای بهسازی این عمارت توسط مسئولان محلی و میراث فرهنگی استان موجب شده، وضعیت نگهداری عمارت هدایتی هر روز اسف بارتر گردد.
عمارت هدایتی در بخش شرقی شهر اطاقور و در خیابان امام خمینی، نبش کوچه شهید بهروز تدبیری و در بلندای یک تپه تاریخی قرار دارد.
در زمان ثبت، تنها جبهه غربی آن باقی مانده بود که هم اینک بخشی از آن بطور کامل تخریب شده، از بقایای این عمارت می توان فهیمد بنایی یکپارچه، در دو طبقه که از چهار جهت دارای تالار چوبی بوده است. در طبقه همکف شومینه ای دارد و درب و پنجره هایی مشبک در طبقه فوقانی است. تیرکهای چوبی یکپارچه و آجرهای قرمز و سفالهای ریخته شده زیر شیروانی نشان می دهد این عمارت معماری بومی گیلان را داشته است.
عمارت بزرگی که تنها بخش کوچکی از آن باقی مانده
در جبهه شرقی این عمارت کارخانه برنجکوبی است که روزگاری بخشی از عمارت هدایتی بود البته این کارخانه پیش از به ثبت رسیدن عمارت در میراث فرهنگی بر ویرانه های هدایت خان سربرآورده بود.
«حسن سهرابی»، مالک برنجکوبی در مورد میراث بجا مانده از اجدادش می گوید: این عمارت در اصل یک مجموعه بنای شرقی و غربی بود که توسط جد بزرگم به نام «غلامعلی» ساخته شده بود. غلامعلی صاحب دو فرزند می شود به نام های «هدایت» و «نصیر» که بعدها هرکدام جداگانه نام فامیل هدایتی و نصیری را برای خود انتخاب می کنند. غلامعلی را بعد از فوت طبق وصیتش در مکه دفن می کنند. بخشی از این عمارت به هدایت و بخشی نیز به نصیر به ارث می رسد.
نوه دختری هدایت تصریح می کند: بخش شرقی عمارت تا اواخر 1340 قابل سکونت بود بعدها به دلیل عدم سکونت کم کم تخریب شد و من در سال 1362 سهم دیگر وراث را خریده و کارخانه برنجکوبی ساختم. نصیر هم 5 دختر داشت که بخش غربی عمارت به دو دختر نصیر به ارث رسید و سالها دو داماد نصیر خان در این عمارت زندگی می کردند.
سهرابی در توصیف بخشی از عمارت که کارخانه شده، می گوید: بخش شرقی، به لحاظ قدمت دیرینه تر بود. عمارتی دو طبقه که سقف آن لته پوش چوبی بود و با چوب های یک پارچه و بدون میخ بنا شده بود. عمارت تالار چوبی و سالن بزرگی در طبقه فوقانی داشت و پدربزرگ من یعنی هدایت خان، از سالن آن برای برپایی مجالس مذهبی استفاده می کرد. فضای میانی عمارت شرقی و غربی باغی از درختان میوه بود که هم اینک خیابان کشی شده و بخشی هم به عنوان ایستگاه آژانس مورد استفاده قرار می گیرد.
رژه سالیانه مالکان بیجار پس در میدان شهرداری
سهرابی عکسی در اختیار دارد که مربوط به رژه مالکان منطقه بیجار پس در میدان شهرداری رشت در تاریخ 21آذر 1327 است. به گفته وی، در این مراسم که به یادبود نجات آذربایجان از شوروی برپا می شد؛ مالکان هر منطقه از یک ماه پیش کشاورزان خود را برای رژه تعلیم داده و در 21آذر هر سال به رشت می بردند.
در این عکس رضا تراب نژاد، تقی خان درخشانی(داماد نصیر نصیری)، تراب احمدی (دهبان و کدخدای اطاقور)، حسن خان دیلمی (برادر سرلشگر دیلمی)، احمد فخر یاسری(مالک بزرگ بیجارپس)، موسی سهرابی(که نقش نظمیه اطاقور را برعهده داشته)، خالو قربان یاسری و ولی صابری با لباس محلی،گالش به پا و پاتاوه پشمی دیده می شوند. این افراد، سرگروه «امان الله خان صوفی» بوده اند. سهرابی تا سالهای 1332 و دوران کودکی خود مراسم تعلیم کشاورزان را برای لاجرای این مراسم در املش را به یاد دارد.
کمتر از ده سال از ثبت یک بنای میراثی می گذرد. بنایی که روایتگر تاریخ خان های بیجارپس بود. عدم تخصیص اعتبار برای مرمت و تخریب بخشی از بنا توسط برخی اهالی، موجب شده آخرین بقایای عمارت «غلامعلی و نصیر نصیری» نیز در تاریخ گم شود.
کارشناسی که در سال 83، گزارش عمارت هدایتی را برای ثبت سازمان میراث فرهنگی استان گیلان آماده کرده بود؛ در این باره می گوید: عمارت هدایتی تنها اثر تاریخی ثبت شده در بخش اطاقور بود و به لحاظ معماری تنها اثر شاخص سنتی معماری عمارت های خوانین است. سقف بنا تماما سفال چین و مصالح دیوارها آجر و خشتی بود که در همان منطقه ساخته شده است.
جرایمی که متوجه مخربان بناهای ثبت شده می گردد
مسئول پژوهشگاه میراث فرهنگی استان گیلان تصریح می کند: در اطاقور دو عمارت تاریخی هدایتی و عمارت محمودی شاخص بود که عمارت محمودی را بطور کامل تخریب کردند. شهردار وقت تصمیم داشت عمارت محمودی را تبدیل به خانه فرهنگ نماید ولی عمرش کفاف نداد.
«ولی جهانی»، یادآور می شود: بخش شمالی و جنوبی عمارت هدایتی در زمان ثبت کاملا سالم بود و می شد عمارت را بهسازی نمود. بخش ثبت شده، بیش از 300 متر مساحت داشت. طبق گزارش کارشناسان میراث، عمارت هدایتی بخاطر المان معماری سنتی که داشت، واجد شرایط شناخته شد و با امضای مدیران کل وقت میراث سه استان شمالی در فهرست آثار بناهای ثبت شده قرار گرفت.
وی یادآور می شود: به دلیل قرار گیری در یک تپه باستانی، اجازه ساخت و ساز در حریم این عمارت به کسی داده نمی شود. متاسفانه برخی تلاش دارند سرعت تخریب را بالا برده تا از فضای آن استفاده نمایند در حالی که طبق قانون مصوب سال 1309 شمسی بنایی که ثبت شده است تحت هیچ شرایطی از فهرست آثار ثبتی خارج نمی گردد و اگر فردی اقدام به تخریب بنای ثبت شده نماید از 3ماه تا 3سال زندانی داشته و مشمول پرداخت هزینه برای بازگرداندن بنا به شکل نخست می گردد.
وی تاکید می کند: اعتبارات میراث فرهنگی استان به توجه به تعدد بناهای ثبت شده برای مرمت قابل توجه نیست و در این راستا می باید مسئولان محلی برای حفظ میراث فرهنگی منطقه کمک نمایند. اگر فرماندار و بخشدار اطاقور، در کمیته برنامه ریزی شهرستان، برای مرمت بنای هدایتی اعتبار تصویب کنند؛ سازمان میراث فرهنگی استان نیز همکاری نموده و می توان با توجه به دارا بودن پلان معماری و تصاویر موجود ز این بنا، آن را مجدد احیا و با تغییر کاربری و برای منطقه درآمد گردشگری ایجاد کرد.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 3/12/94
بازدید از بنا: جمعه 30/12/94