هنر «رشتی دوزی» از معدود هنرهای صنایع دستی است که توسط مردان انجام می شد. سابقه اش بسیار طولانی است و باستان شناسان قدمت آن را به 330 تا 550 سال قبل از میلاد نسبتداده اند. این هنر آمیزه ای است از سرزمین ابریشم که به دیگر شهرها رفت و در شهرهایی مانند اصفهان و کاشان به هنر « قلاب دوزی» معروف شد اما چون خواستگاه اولیه آن شهر رشت بوده، در کتاب ها و اسناد تاریخی به رشتی دوزی شهرت دارد.
تاثیر رشتی دوزی در منسوجات اروپایی
وقتی «ناصرالدین شاه قاجار»، مجموعه ای از زیباترین آثار هنری ایران را به موزه «کترینکتون لندن» (یا همان موزه ویکتوریا) هدیه داد، مقاله هایی توسط «مورداک اسمیت» در مورد منسوجات ایرانی و از جمله رشتی دوزی نوشته شد. از نوشته های برخی مستشرقین می توان استنتاج کرد که این هنر از ایران به مغرب زمین رفت و تاثیر زیادی در گلدوزی و قلاب دوزی اروپایی داشت. بخصوص این هنر در زیبا نمودن مجامع مذهبی و حتی لباس کشیشان تاثیر چشمگیری گذاشت.
این هنر زیبا که از در دوره ساسانی تا حتی دوره سلجوقی مختص طبقه اشراف بود، از دوران صفویه به بعد خصوصا دوره قاجاریه به اوج شکوفایی رسید و بیشتر طبقات عامه از آن بهره می بردند.
رشتی دوزی هنر ویژه مردان
با این حال افول صنعت نوغان داری، و گرانی پارچه پشمی ماهوت که به عنوان لایه زیرین کار استفاده می شود، این هنر اصیل کرانه دریای خزر را به حاشیه برد تا جاییکه که دیگر مردان که بیشترین هنرمندان این صنف بودند، نتوانستند تولیدات خود را بفروش رسانده و در نتیجه به دنبال شغل دیگری برای امرار معاش رفتند.
با اینکه در سالهای اخیر با تلاش های سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی، این هنر بومی گیلان احیا شده، ولی هنرمندان آموزش دیده به دلایل مختلف قادر به تولید انبوه این هنر نبوده و شاید بتوان گفت هنرمندان فعال به عدد انگشتان دست می باشند.
نمایشگاه صنایع دستی که به همت اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی استان گیلان برگزار شده، زمینه آشنایی با هنرمندان بومی این رشته را فرآهم آورد. این نمایشگاه -که از 24اسفند تا پایان فروردین ماه در ساختمان میراثی «هتل ایران» در میدان شهرداری رشت برپا شده- موجب شد تا هنرمندان فعال صنایع دستی نیز بطور مستقیم محصولات خود را عرضه نمایند.
«سیده مهناز تقواپور» از هنرمندان رشتی دوزی است که این هنر اصیل را نزد «استاد عباس بی پناه» آموخته، بی پناه تنها استاد باسابقه رشتی دوزی است که در قید حیات می باشد.
گرانی ابریشم و ماهوت
تقواپور، 21 سال پیش از استاد بی پناه رشتی دوزی را آموخته و سالهاست در این رشته فعالیت دارد. وی موانع رشد و توسعه این هنر بومی را برشمرده و می گوید: عمده ترین موانع توسعه این هنر دستی، گرانی مواد اولیه و پایین آمدن قدرت خرید مردم است.
تقواپور می افزاید:گرانی پارچه ماهوت که پارچه ای است با الیاف پشم و همچنین نخ ها ابریشم باعث می شود، قیمت هنر تولید شده سه برابر افزایش یابد. از طرفی با پایین آمدن قدرت خرید مردم، هنرمندان رشتی دوز هم به دنبال مواد اولیه مشابه باشند. به عنوان نمونه به جای پارچه ماهوت از پارچه فُطر و به جای ابریشم طبیعی از نخ های ابریشم مصنوعی استفاده می کنیم.
این هنرمند رشتی دوز یادآور می شود: سالهای قبل خود من تنها از ابریشم طبیعی و پارچه ماهوت استفاده می کردم ولی در سالهای اخیر پارچه فطر و ابریشم مصنوعی را جایگزین کرده ام و طبیعتا قیمت محصول تولید شده هم پایین می آید تنها در موادری که خریدار سفارش دهد، از ابریشم خالص استفاده می کنم.
کیف، رویه کفش، حاشیه لباس، رومیزی، روتختی، تابلو و حتی تزیینات روی جلیقه، با این هنر اصیل رشتی بسیار زیباست و با کاربردی شدن محصولات تولید شده، رشتی دوزی هم طرفداران بیشتری پیدا کرده است. با این حال هنرمند دیگری در این رابطه می گوید: انتظار ما از سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی گیلان این است که حمایت های مادی و معنوی بیشتری از این هنر اصیل داشته باشد.
«شیما رهبریان» با اینکه تنها سه سال است به صورت حرفه ای رشتی دوزی می کند، توانسته با همت و پشتکار خود تولیدات خود را در بازارهای خارج از کشور هم بفروش رساند.
زیبایی و دوام در مواد اولیه سنتی
وی که همچنان پایبند به نقش ها، طرح ها و حتی مواد اولیه کاملا سنتی است، در این باره می گوید: هرچند مواد اولیه تولید رشتی دوزی قیمت یک محصول را بالا می برد اما زیبایی و دوام و کیفیت محصول تولید شده در شکل سنتی آن قابل مقایسه با محصولی که با پارچه فطر و ابریشم مصنوعی است، نمی باشد. هرچه قدر در الیاف پارچه پشم کمتری بکار رفته باشد و الیاف مصنوعی بخصوص از جنس پلاستیک در تار و پور پارچه باشد، موجب می شود موقع بافت، پارچه زیزین جمع شود و صافی یکدستی و ظرافت کار پایین آید.
«رهبریان» متذکر می شود: الیاف ابریشم بکار رفته در بافت، اگر با رنگ های طبیعی رنگ شده باشد، ماندگاری بیشتری در مقابل شست و شو و همچنین گذر زمان دارد.
رهبریان یادی دارد از اساتید این رشته هنری می کند و می افزاید: قبلا این هنر مختص مردان بود و اساتیدی نظیر: کشّاف، ثاقب، حافظی، فُرودی زحمات زیادی برای ماندگاری این هنر اصیل کشیدند و امروز در بین ما نیستند. تنها هنرمند در قید حیات، استاد عباس بی پناه هستند که ایشان نیز توان کار کردن ندارد و دختران او این هنر را ادامه می دهند.
این هنرمند جوان خاطر نشان می سازد، زنان زیادی این هنر را فرامی گیرند، ولی به دلیل اینکه این هنر به خوبی حتی برای همشهریان ما معرفی نشده، بعد از مدتی دلسرد شده و ادامه نمی دهند. هنرمندان رشتی دوز از سازمان میراث فرهنگی انتظار دارند، دست کم در تبلیغات برای شناسایی و معرفی این هنر ارزشمند فعالتر عمل کرده و نسبت به راه اندازی یک نمایشگاه دائمی صنایع دستی و غرفه فروش هنر رشتی دوزی موجب دلگرمی هنرمندان شوند.
خود او توانسته با استفاده از شبکه های اجتماعی این هنر اصیل رشت را در خارج استان نیز معرفی کرده و در نمایشگاه های تخصصی صنایع دستی دیگر شهرها حضور یابد، ولی معتقد است سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی می باید حمایت های معنوی بیشتری برای معرفی صنایع دستی که به تازگی احیا شده داشته باشد.
شیما رهبریان پارچه ماهوتش را به لای چوب «جریده» گذاشته و محکم می کشد. «کتلش» را گوشه نمایشگاه گذاشته و روی آن می نشیند و با قلاب مخصوص رشتی دوزی، نخ های ابریشمی رنگین را بر نقش و نگار پارچه می دوزد. طرح ها و نقش های اصیلی که میراث بزرگ اساتید رشتی دوز است؛ ترنج، 12 پر گلدار، نقش 8تاج ، گوشواره، گل مرغی، بته جقه قهر و آشتی، گل بادامی و... . نقش و نگارهایی که با دقت و ظرافت بر پارچه ماهوت می نشیند، اصالت و زیبایی گذشتگان و صبوری هنرمندان ما در تولیدات صنایع دستی را یادآور می شود. هنری که با توجه علاقمندان و خریداران می باید زنده بماند.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 14/1/95