خبر در گذشت یکی از مفاخر علمی کشورمان «دکتر منوچهر ستوده» به سرعت منتشر شد. درگذشت این چهره علمی هرچند ضایعه ای اسف بار است، اما فرصتی است تا با مرور آثار علمی ایشان، تلاش های او را بخصوص در حوزه جغرافیای تاریخی و شناخت گویش ها و زبان های محلی ستود.
دکتر ستوده پیشگام نگارش فرهنگ گیلکی
ستایش دکتر ستوده برای ما گیلانی ها زمانی بیشتر می شود که بدانیم که یک غیر گیلانی اول بار در مورد زبان و گویش گیلکی فرهنگ واژگانی به نگارش درآورده است. کتابی که دکتر ستوده در جوانی و در سال 1332 نوشت، شادروان ابراهیم پور داوود از مفاخر زبان شناسی دنیا بر آن مقدمه ای شایان توجه نوشته و این نشان دهنده ارزش علمی این اثر است.
به یقین، در حوزه کتابت فرهنگ زبان گیلکی، اولین نویسنده پیشگام، دکتر منوچهر ستوده بود. وی در سال 1332 توانست از سوی انجمن ایرانشناسی « ایران کوده» کتابی در فرهنگ گیلکی و در 275 صفحه منتشر نماید.
محمد تقی پور احمد جکتاجی، درباره این اثر شادروان ستوده به خبرنگار همشهری می گوید: دکتر ستوده بعد از فارغ التحصیلی در رشت و انزلی و احتمالا در لاهیجان معلم شد و همین شغل فرصتی را برای ایشان فرآهم آورد تا واژه های گیلکی را که می شنید، جمع آوری کند.
مدیر مسئول نشریه دوزبانه گیلکی فارسی گیله وا درباره مزیت های فرهنگ واژگانی دکتر ستوده می افزاید: درواقع دکتر ستوده پیشگام جمع آوری و زنده نگهداشتن زبان گیلکی بود و این اثر در زمان خودش بسیار عالی بود. زیرا هم آوانگاری لاتین داشت و هم با درج علامت اختصاری در کنار هر واژه نشان داده است که واژه مربوط به کدام منطقه است به عنوان نمونه علامت اختصاری «آب» نشان دهنده کاربرد واژه در منطقه آبکنار انزلی است. یا حرف «ر» نشان دهنده تکلم واژه در رشت است.
این پژوهشگر یادآور می شود: مقدمه این فرهنگ زبانی را دکتر «محمد معین» و «دکتر ابراهیم پورداوود» نوشته اند یعنی یک فرهنگ نویس معاصر و یک سردمدار فرهنگ معاصراساطیری و باستانی ایران بر کتاب یک پژوهشگر جوان در سال 1332 مقدمه نوشته اند.
پژوهش های دکتر ستوده در شناخت گیلان و مازندارن
آثار دکتر ستوده در حوزه گیلان شناسی و شناخت جغرافیای تاریخی سرزمین های حاشیه خزر و البرز، بیش از فرهنگ نامبرده است؛ دیوان شاعر مازنی امیر پاوزاری، قلاع اسماعیلیه در رشته کوه های البرز، تصحیح تاریخ گیلان عبدالفتاح فومنی، تصحیح تاریخ میر الشمس الدین، تصحیح تاریخ مرعشی، تصحیح تاریخ رویان (تنکابن، نور و کجور)، تاریخ ملاشیخ علی گیلانی و... تنها بخشی از فعالیت های علمی استادی است که پرچمدار دانش جغرافیای تاریخی بود.
اما مهمترین شاهکار شادروان ستوده، مجموعه 10 جلدی از آستارا تا استاراباد است که حاصل رنج مشاهدات شخصی وی از کورترین و ناشناخته ترین مکان های حوزه البرز است. مسافرت وی از «ونه بین از انبران آستارا» آغاز و تا پایانی ترین روستاهای علی آباد کتول مازنداران قبلی و گرگان امروزی را دربرمی گیرد.
این اثر، که هم اکنون هم یکی از مهمترین مرجع ها در شناخت، آثار و بناهای تاریخی حوزه البرز است، تصاویر و توضیحاتی را هم از بناهای تاریخی، مساجد، گورستان ها، راه ها و کاروانسراهای قدیمی، پل ها، امامزاده ها و بقعه های متبرکه و نقاشی های دیواری این بقعه ها، در خود ضبط نموده که متاسفانه تعداد زیادی از آنها هم اینک نابود شده اند. بخصوص در حوزه معماری سنتی بقعه ها و نقاشی های دیواری مذهبی نوسازی به جان این بناها افتاد و باید سندهای آن را در کتابی جست که به همت دکتر ستوده در دهه 40 منتشر شد.
از آستارا تا استراباد شاهکاری از مشاهدات ستوده در کوه های البرز و خزر
شیفتگی دکتر ستوده را در مقدمه این اثر، به معماری بومی شمال ایران، که بر اساس اقلیم حوزه خزر طراحی شده است، را به خوبی می توان لمس کرد. حتی آنجا که وی مقایسه ای دارد از نوع زیارتگاه های موجود در گیلان و معقدات این سامان که هنوز ریشه های خود را با معتقدات دینی پیش از اسلام حفظ کرده است. رنج استاد را هم می توان درک کرد وقتی دوربینش را در حین عبور از رودخانه ای صعب العبور در گیلان از دست داد. شاید اگر تلاش های دکتر ستوده نبود، اکنون قلعه روخان تا این اندازه در سطح جهان مطرح نشده بود.
وی که به پیشنهاد« انجمن آثار ملی» کار گردآوری ابنیه تاریخی حوزه دریای خزر را قبول کرد. به گفته خودش پس از دو ماه اقامت در دیلمان و کلارستاق و نور و کجور و لاریجان ، به انجمن نامه نوشت که این کار در زمانی محدود و در صفحات معدود به سرانجام نخواهد رسید و با موافقت و تامین اعتبار هیات مدیره انجمن به رودخانه آستارا در آغازترین ترین مرز ایران بازگشت و از نقطه صفر پژوهش های میدانی خود را آغاز کرد. بخشی از مقدمه این کتاب تلاش وی را ستودنی می کند: «دره های فرعی سمت راست آب را که در خاک ایران است، یکی پس از دیگری با پای پیاده پیمودم و به ثبت و ضبط آثار و بناهای تاریخی مشغول شدم ... ده به ده و کوی به کوی رفتم و آنچه بنا بود از نزدیک دیدم... تا آخرین سرچشمه آب که بر قله های البرز بود پیاده یا بر پشت اسب بالا رفتم و آنچه بود مطالعه و بررسی کردم ... هرجا آجری بر آجری یا سنگی بر سنگی گذاشته بودند، یادداشت کردم... .»
رنج ستوده در نگارش یک اثر 10 جلدی
دکتر ستوده از سو ظن ها و تهمت ها هم در حین تحقیق مبرا نبود « یکی مرا تعزیه خوان می دانست، دیگری گنج گیر می خواند دیگری می گفت برای خرید زیر خاکی آمده ، پنجمی مرا مامور اوقاف می دید و از کمی زایر و نذر و نیاز می نالید.. دو سه بار مجادله به مخاصمه کشید و به ژاندرمی پناه می بردم.»
کسانی که این روزها به قلعه رودخانه رفته اند، با وجود پله گذاری مسیر در ده های اخیر، باز رنج این کوه پیمایی را برای دیدن یک قلعه تحمل نمی کنند تصور کنید دکتر ستوده در دهه 40 با دوربین عکاسی و تیم نقشه برداری برای اندازه گیری و یادداشت برداری قلعه رودخانه رفته و از بالای پل چوبی و از ارتفاع 30 متری به داخل رودخانه پرتاب شده است. او در حین غوطه خوردن در آب، بیش از آنکه نگران سلامتی اش باشد، نگران دفتر یادداشت و عکس هایش است: «با سر به داخل رودخانه افتادم و غوطه ای چند خوردم. آب در دوربین عکاسی اثر کرد و آن را از کار انداخت. دفتر بزرگ یادداشت هم روی آب می رفت که همراهان و راهنمایان ، آن را گرفتند.»
نکوداشت یک محقق با تداوم راه وی
دکتر ستوده در روزهای کهنسالی نگران جوانانی بود که رنج چنین تحقیق هایی را با وجود امکانات امروزی بر خود نمی خرند. جاده زندگی هر کسی به خانه مرگ می رسد. ولی مسیر زندگی 103 ساله دکتر ستوده بسیار پربار بود. نکوداشت یک محقق در حقیقت ادامه مسیری است که این مشاهیر پیموده اند. پس با ترویج فرهنگ مطالعه، تخقیق و پژوهش به این توصیه استاد منوچهر ستوده جامع عمل بپوشانیم: «جوانان متوجه شدند که جغرافیایی به نام جغرافیای تاریخی وجود دارد. امیدوارم آنها در مسیر اصلی بیفتند و همچنین دنباله کارهای ما را بگیرند.»
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 21/1/95 مصادف با اولین روز درگدشت دکتر ستوده