شهر لنگرود، از جمله شهرهای تاریخی شرق استان گیلان است که در زمان نادرشاه افشار، صاحب بندر و کارگاه کشتی سازی شد. وجود این بندر موجب رونق اقتصادی این شهر گرید.
نقش رودخانه لنگرود در مناسبات تجاری منطقه
شاخصه مهم جغرافیایی این شهر، رودخانه عمیقی است که سالهای گذشته عمق و وسعت زیادتری داشت و آب آن با جریانی آرام از بسیاری از محلات قدیمی لنگرود عبور کرده و از ساحل چمخاله به دریای خزر می ریزد. رودخانه لنگرود و شعبات آن در گذشته کار تردد بار و کالا را هم بر عهده داشت. عکسهای قدیمی لنگرود، گویای تجمع کرجی بانانی است که با قایق های بلند محلی که «نودنبال» خوانده می شد، انواع خربزه محلی و صیفی جات و بار نمک و ماهی و کالاهای وارداتی از شوروی را در نزدیکی پل خشتی لنگرود برای عرضه تجمع می کردند.پلی که تاریخ آن را به دوره ایلخانی نسبت می دهند.
مجموعه بناهای اطراف این پل و دو سوی رودخانه لنگرود در فشکالی محله و انزلی محله، مهمترین مرکز تجاری لنگرود بود. بناهایی که مردم این شهر هنوز با آن خاطره نوستالژیک دارند.
تخریب مراکز تاریخی لنگرود با آزادسازی حریم رودخانه
متاسفانه به نام آزادسازی حریم رودخانه لنگرود، تعداد زیادی از این بناها بدون توجه به ویژگی های معماری، و سابقه تاریخی، فرهنگی و تجاری آن یکی یکی در حال تخریب است. در دو سوی محله مذکور هنوز می توان عمارت هایی را دید که پایه های بنا داخل آب بنا شده است. زمانی که از بالای پل خشتی لنگرود، سطح آب رودخانه را می نگرید، تصویر بناهایی را می بینی که در آب نمایان است، این تصاویر وقتی دل انگیز تر می شوند که با پرتاب سنگ کوچکی بر سطح آب، تصویر عمارت دچار لرزش می شود، ولی خود بناها با گذشت سده ها، هنوز پابرجا هستند مگر آنکه پتک آزادسازی حریم رودخانه تن خسته شان را فرواندازد.
عمارت های 200ساله توسلی، بازتابان معماری بومی در داخل رودخانه
دو عمارت شاخصی که هنوز در این محله باقی مانده، میراث عباس زاده توسلی، از تجار معروف لنگرود بود که مرتب به شوروی رفت و آمد می کرد و بخشی از بارگیری و تردد کالاهای تجاری اش را با استفاده از همین رودخانه انجام می داد.
دو بنای چسبیده به هم در دو طبقه و با دربی مجزا و با معماری بی نظیر بومی -اروپایی که در هیچ جای ایران قابل مشاهده نیست. متاسفانه به دلیل دست به دست شدن این بناها پس از فوت حاج عباس و پسرش محمد ، دستکاری های غیر اصولی در بنا هم زیاد شده و آهنگ تخریب این بناها سرعت بیشتری یافته است. به عنوان نمونه بنای قدیمی تر، دری در طبقه نخست به سوی رودخانه داشته که هم اینک مسدود شده است.
برای آنکه این بناها را از نزدیکتر ببینید، می باید به انزلی محله لنگرود، بالاتر از مسجد اشکوری به محله «سالی پاکِه» بروید. عمارت های دوطبقه با پنجره های چوبی، خراطی شده، سقف سفالین و دیوارهایی قطور به رنگ سفید و آبی لاجوردی که یک طرف پایه های عمارت کاملا داخل آب رودخانه بنا شده است. بیشتر اوقات تصویر این دو عمارت بر سطح آب رودخانه می افتد.
سالی پاکه لنگرود و کارگاه صندوق سازی که آتش گرفت
«محمود نمکچیان»، یکی از ساکنان قدیمی انزلی محله می گوید: «سالی پاکه» محله ای بود که ماهیگیران در آنجا برای ماهیگیری جمع می شدند. آب رودخانه در آن زمان خیلی زیاد و پاکیزه بود و ماهیان زیادی در این محدوده جمع می شدند و ماهیگیران نه با قلاب بلکه با سالی (تورهای مخصوص ماهیگیری) ماهی می گرفتند.
نمکچیان می افزاید: محدوده مذکور در زمان جنگ جهانی صندوق سازی بود. در گذشته صندوق را از بادکوبه وارد می کردند کم کم صنعتگران لنگرودی این حرفه را یاد گرفته و در همین محله صندوق می ساختند. بعدها این کارگاه آتش گرفت و از بین رفت. بخشی از زمین کارگاه صندوق سازی و اطراف آن را حاج عباس و پسرش محمد این عمارت های باشکوه را ساختند.
حاج عباس همچنین نزدیک پل خشتی تیمچه زیبایی ساخته بود و با قایق اجناسی را که از شوروی وارد می کرد، در این بازارچه تخلیه می کرد. متاسفانه در حال حاضر تنها آثار این تیمچه لب رودخانه پیداست. ولی خانه توسلی و پسرش هنوز سالم است. معماری خانه بی نظیر است و
پایه های عمارت داخل آب رودخانه بنا شده و با وجود قدمت200 ساله این عمارت ها، هنوز سرپا هستند.
عمارتی که جزو اولین مدارس لنگرود بود
وی می افزاید: در فصل بارندگی، گاهی بارش به حدی زیاد است که آب رودخانه بالا آمده و تا نصف عمارت داخل آب می رود. این عمارت بسیار محکم ساخته شده و به گفته کهنسالان، ملاط بنا مخلوطی از ساروج و آهک و تخم مرغ است و به همین دلیل هنوز نم نکشیده است.
یکی دیگر از کهنسالان این محله، که نخواست نامش عنوان شود، می گوید: خانه محمد توسلی بعدها به اسکندری نامی فروخته شد و خانه پدری محمد، به یکی از مدیران آموزش و پرورش واگذار شد و او خانه را تبدیل به مدرسه کرد. مدرسه ابتدا نام «پهلوی» داشت و بعدها به نام مدرسه «نظام» تغییر نام داد. تا بعد از انقلاب و حدود 15 سال پیش هم کاربری مدرسه داشت و بعدها به «علی نژاد» نامی فروخته شد.
یکی از وراث علینژاد نیز این مطلب را تایید نموده و می گوید: پدر من خانه را از شخصی خرید که ملکش را به آموزش و پرورش اجاره داده بود.
«محمد محمدی بندری» ، شاعر و پژوهشگرلنگرودی در مورد تاریخچه آموزش و پرورش لنگرود می گوید: اولین دبستان لنگرود در سال 1298 شمسی و در یک ملک اجاره ای تاسیس شد.
وی می افزاید: خانه حاج عباس زاده توسلی را شخصی به نام «وهاب زاده» خرید که بعدها به اجاره آموزش و پرورش درآمد.
در حال حاضر یکی از وراث علینژاد در بنایی که مدرسه پهلوی بوده ساکن است و گویا این ملک می باید بین 11 ورثه تقسیم گردد. متاسفانه تلاش خبرنگار ما برای بازدید داخلی این ملک خصوصی نتیجه نداد. اما ظاهر بنا و رشد بیش از حد انجیرهای روییده بر دیوار و سفال های خانه نشان می دهد که فرسایش بنا سرعت زیادی یافته است.
خانه محمد توسلی نیز در جوار عمارت قدیمی تر است. هرچند برخی اهالی می گویند این بنا نیز مدتی در اجاره آموزش و پرورش بوده و مدرسه دخترانه بوده است؛ ولی حرفهای ضد و نقیض اهالی را نمی توان مستند دانست. این خانه ابتدا به اسکندری نامی فروخته شده و هم اکنون نیز در اجاره پیرزنی تنهاست. برخی از پنجره های چوبی عمارت تعویض و آهنی شده است و درب عمارت نیز بی شک چوبی بوده و حالا فرم آهنی به خود گرفته است. این عمارت نیز حال و روز خوشی ندارد و زباله هایی که مردم اطراف رودخانه رها کرده اند، قطعا موجب ازدیاد موش و جویده شدن دیوارهای این خانه شده است.
از همه نگران کننده تر، آزادسازی حریم رودخانه توسط شهرداری لنگرود است که دو سالی است تخریب از آن سوی پل خشتی آغاز شده و حمام قدیمی نزدیک پل خشتی را هم به تازگی تخریب کرده اند. بیم آن می رود که شهرداری لنگرود در آزادسازی حریم رودخانه این بناهای باشکوه را هم تخریب نماید.
با اینکه دکتر میر صالحی، کارشناس مسئول ثبت آثار تاریخی وعده می دهد که به زودی از این بنای تاریخی بازدید نموده و شرایط ثبت آنها را( در صورت واجد شرایط بودن) در میراث فرهنگی کشور تسهیل می نماید، ولی مشخص نیست این پروسه ادرای چقدر زمان می برد. بدبینی زمانی افزون می شود که وراث علینژاد هم به دنبال دریافت سهم ارث خود هستند.
نقش موثر شهرداری در حفظ و تغییر کاربری عمارتهای توسلی
در چنین شرایطی تنها شهرداری لنگرود است که می تواند نقش موثری در حفظ چنین عمارتی داشته باشد. با توجه به قرار گیری این بناها در حریم رودخانه، قطعا مالک آینده حق ساخت و ساز جدید در حریم رودخانه را ندارد و تنها باید ملکش را به شهرداری بفروشد. قرار گیری این عمارت ها نزدیک پل خشتی و مجموعه تاریخی فشکالی محله، موقعیت این بناها را ممتازتر می کند. بنابراین شهرداری می تواند با پرداخت قیمت معاوض به مالک یا مالکین، عمارت بزرگ تجار لنگرود را از خطر تخریب حفظ نموده و حتی با تغییر کاربری آن ، برای خود درآمد زایی نماید.
متاسفانه تلاش های پی در پی خبرنگار ما برای گفتگو با شیخ طاهر، رئیس شورای شهر لنگرود و کحالی شهردار لنگرود نتیجه نداد. با توجه به اینکه بودجه هنگفتی از سوی دولت برای احیای بافتهای فرسوده لنگرود به شهرداری لنگرود تخصیص یافته است؛ انتظار می رود، با خرید و تغییر کاربری این دو بنا- که تنها بناهای باقی مانده لنگرود است که بخشی از آن در آب قرار دارد- یک حرکت فرهنگی ماندگار در کارنامه شورای چهارم لنگرود باقی بماند.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 23/2/95