نخستین بار و در دهه 1340 شادوران «منوچهرستوده»، در ابتدای جلد دوم مجموعه « از آستارا تا استراباد»، ذکری از دیواره نگاریهای بقاع شرق گیلان و برخی نقاشان بنام آنها نمود.
1000مزار گیلان منتشر می شود
پس از آن توجه به پژوهش، تحقیق در این نقاشی های مذهبی به عنوان بخشی از هویت گیلان مورد توجه قرار گرفت. محمد تقی پور احمد جکتاجی، توانست بین سالهای 1361 تا 1364 شمسی، 1000 بقعه و زیارتگاه را در مناطق مختلف گیلان شناسایی و ثبت نماید. اما این کتاب قطور هنوز به چاپ نرسیده و مولف امیدوار است بتواند در سال جاری کتاب « 1000مزار گیلان» را منتشر نماید. تلخیصی از این پژوهش در سال 1385 با عنوان « فرهنگ عامیانه ی زیارتگاه های گیلان» از سری 19 کتاب های «دانشنامه فرهنگ و تمدن گیلان» منتشر شده است.
جکتاجی در باره ضرورت پژوهش در بقعه ها می گوید: عصاره فرهنگ عامه را در بِقاع متبرکه می توان جستجو کرد و بنای بقعه ها در واقع تجلی گاه ذوق و هنر ساکنان روستاهای اطراف بقعه ها بود.
وی می افزاید: از زمانی که دکتر ستوده اقدام به ثبت بقعه ها نمودند، پس از آن تعداد زیادی از این بقعه ها تخریب شدند. بخصوص بعد از انقلاب اسلامی، بسیاری از این بناها به بهانه تجدید بنا و با تقلید از هم تخریب، و بافتی جدید پیدا نمود. زلزله سال 1369 منجیل هم مزید بر علت شد و بقعه های زیادی را هم تخریب کرد.
سنت نقاشی در بقعه های شرق گیلان
مدیر مسئول نشریه گیله وا، درمورد سنت نقاشی دیواری در بقعه ها می گوید: نقاشی بر دیواره بقاع نوعی سنت هنری بود و از دوره صفویه رواج یافت. در گیلان این نوع نقاشی ارتباطی با شخص مدفون شده نداشت و با ساختمان و معماری بقعه هم تناسبی نداشت. معمولا متولی یا اهالی، نقاشی را استخدام و به سفارش بانی یا به دلخواه، نقاشی هایی بر جداره داخلی و خارجی بقعه ها می کشیدند.
عمده این نقاشی ها وقایع کربلا بود. وقایعی نظیر معراج پیامبر(ص)، بهشت و دوزخ، ضامن آهو، حضرت علی(ع) و... هم تصویرگری می شد. به این گونه بقعه ها، « بقاع نقشین بقعه» می گفتند. نقاشی ها عمدتا نگاه نقاش را نشان می داد؛ نقاش، شخصیت ها را بر پایه منصب، اهمیت، شخصیت و شهرت، کوچک و بزرگ و یا زشت و زیبا و گاه با اغراق نشان می داد.
جکتاجی خاطر نشان می سازد: نقاشی بقعه های گیلان، شاید عمری حدود 100 سال داشته باشد و معمولا هر چند 10 سال یکبار مرمت می شد از اینرو لایه لایه بنظر می رسد. قدیمی ترین نقاشی دیواری بقعه تاریخ 1301 قمری را دارد و مربوط به «شصتان رود لنگرود» است.
وی تصریح می کند: اکثر این نقاشی های دیواری در شرق گیلان رایج است. تنها بقعه با نقاشی دیواری برجسته در غرب گیلان، در روستای «لیچا» از توابع لشت نشا ست که آن محل زمانی زیر نفوذ «سادات کیایی» شرق گیلان بود.
انتشار کتاب « چهل مجلس؛ دیوار نگاره های زیارتگاه های گیلان» که به همت «پیمان عیسی زاده» و مشارکت حوزه هنری گیلان در سال 1392 منتشر شد، زمینه معرفی این نوع نقاشی ها را هم بیشتر فرآهم آمد.
اساتید نقاشی بقاع متبرکه گیلان
یکی از کارشناسان سازمان اسناد و کتابخانه ملی گیلان درباره این نوع نگاره ها در گیلان می گوید: از دوره ناصرالدین شاه نقاشی وقایع عاشورا بر دیوارهای بقاع متبرکه مورد توجه بیشتر هیات امنا و رهبران مذهبی گیلان قرار گرفت. در سالهای انتهایی پهلوی اول، اکثر اماکن مذهبی منقش به آثار نقاشان سنتی بود و زیبایی خاصی را به زوار می داد.
علی امیری، ضمن ابراز تاسف از تخریب این نقاشی ها و معماری بقعه ها به بهانه نوسازی، یادی از نقاشان بنام لاهیجانی کرده و می افزاید: استاد «غلامحسین نقاش»، سرآمد نقاشان دوره قاجار در گیلان بود. معروفترین اثر نقاشی وی، مجموعه تاریخی «چهارپادشاهان» لاهیجان است که در سال 1311 خورشیدی، توسط پسرش مشهدی آقاجان بار دیگر مرمت شد. پسر دیگر این استاد، یعنی «ابراهیم» نیز دیورانگاری را از پدر فراگرفت.
وی می افزاید: پرکارترین نقاش زیارتگاه های مذهبی شرق گیلان، «مشهدی آقاجان» است که بعد از فوت پدر، به اتفاق ابراهیم، بسیاری از بقعه های شرق گیلان را نقاشی و یا مرمت کردند. از جمله آثار آقاجان؛ دیوارنگاره های بقعه «آقاسید ابراهیم دره کجید املش»، (1296ش)، «بقعه سید حسن لیالستان»- که تخریب شد- و «بقعه آقا سیدعلی متعلق محله رودبنه» است که خوشبختانه با وجود آسیب های زیاد هنوز پابرجاست.
امیری خاطر نشان می سازد: در بین نقاشان بنام، «سید محمد نقاش» اردبیلی را هم داریم که در جوانی نزد استاد آقاجان نقاشی را آموخت ولی بیشتر در عمارت های اعیان نقاشی می کرد. همینطور «استاد رضا نقاش لاهیجانی» که شاگرد استاد غلامحسین و پسرش آقاجان بود و می توان او را از آخرین نقاشان بنام بقاع متبرکه گیلان دانست. مهمترین اثر او «بقعه آقا سید حسین روستای دموچال لاهیجان» است. «استاد عباس نقاش خمیرکلایه ای» و «سید قاسم نقاش» و «ملک نقاش» نیز از شاگردان این پدر و پسر بودند.
برگزاری اولین همایش ملی نقاشی ها و دیوار نگارههای مذهبی ایران
حالا فعالیت های پژوهشی در حوزه نقاشی های بقاع گیلان به بار نشسته و شهرداری لاهیجان به همت دانشگاه گیلان قرار است «اولین همایش ملی نقاشی ها و دیوار نگارههای مذهبی ایران» را برگزار نماید.
«دکتر مینو خاکپور»، دبیر علمی این همایش در این باره می گوید: این همایش تخصصی به منظور شناساندن و حفاظت از نگاره های مذهبی بر بدنه، سقف و جداره های داخلی و بیرونی مکان های مذهبی است.
وی می افزاید: به دلیل پراکندگی زیاد این نقاشی ها در بقاع شرق گیلان، ابتدا قرار بود مختص استان گیلان برگزار شود، ولی به دلیل مشاهده اینگونه نقاشی ها در اصفهان، مازندران و کاشان، قرار است همایش ملی برگزار گردد.
این استاد دانشگاه یادآور می شود: نهادهای فرهنگی دیگری همچون ادراه کل میراث فرهنگی و اداره کل ارشاد استان، دانشگاه آزاد لاهیجان، سازمان اسناد و کتابخانه ملی و حوزه هنری گیلان نیز در این همایش علمی مشارکت داشته و دانشگاه آزاد لاهیجان میزبان این همایش خواهد بود.
عضو هیات علمی دانشگاه علم و فرهنگ رشت، در پاسخ به این سئوال که چرا پراکندگی این نقاشی ها در شرق گیلان بیشتر است، تصریح می کند: به دلیل ممانعت های مذهبی، صورت گری در معماری ما رواج نداشته و از دوره صفویه به این سو، شاهد چهره نگاری هستیم و ابتدا در کاخ ها کاربرد داشت. از صفویه به این سو، نوعی نقاشی و چهره نگاری در بقاع مذهبی رواج یافت که به دلیل مکان، طبیعتا بن مایه های مذهبی داشت. جوهره این نقاشی ها ، عمدتا حوادث کربلاست و به همین دلیل در بقاع شیعی نشین شرق گیلان نمود بیشتری دارد. در حالی که در غرب گیلان کمتر شاهد چنین نقاشی هایی هستیم. در دیگر مراکز مذهبی نظیر مساجد، عمدتا «خط نگاره» داریم که برگرفته از آیات کلام الله، احادیث و یا آواهایی به یاد حوادث کربلا ست.
خاکپور متذکر می شود: علاقمندان به شرکت در این همایش علمی می توانند با مطالعه محورهای همایش، از سایت دبیرخانه، تا تاریخ 15مرداد مقالات خود را به دبیرخانه همایش ارسال نمایند. وی وعده می دهد همایش هفتم مهرماه در دانشگاه آزاد لاهیجان برگزار خواهد شد.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 5/2/95