روزگاری خراطی و صنایع دستی ساخته شده با چوب، یکی از مهمترین صنایع پررونق در گیلان بود. راسته بازار پیرسرا و همچنین راسته بازار مسگرها، تعداد زیادی کارگاه چوب بری بود. یکی از این صنایع دستی پر طرفدار، « شانه چوبی » بود که در انواع مختلف ساخته و بفروش می رسید. شانه های چوبی گیلان در اشکال خاصی ساخته می شد حتی چوب آن نیز از نوعی درخت جنگلی منحصر بفردبود. هنر خراطان گیلانی حتی بعد از مرگ نیز بر روی سنگ قبرها حک می شد و تصویر شانه چوبی ، یکی از نقوش تزیینی سنگ قبرها بود و هنوز هم در گورستان ها بر روی سنگ قبرهای قدیمی می توان «نقش شانه چوبی» را که در دو طرف دندانه داشت؛ مشاهده کرد. این نقش عمدتا بر روی سنگ قبرهای زنان درگذشته حک می شد.
شانه های چوبی ساخته شده در گیلان به دیگر استان ها نیز صادر می شد ولی این روزها نه شانه چوبی به اصالت گذشته ساخته می شود و نه شانه های چوبی خریدار دارد! شانه چوبی در بازارهای صنایع دستی عمدتا ، ساخته چشم بادامی های چینی است. آن هم در کیفیتی بسیار پایین و با دندانه هایی بسیار لرزان.
یادی از هنرمندان شانه ساز
«بیژن شانه چیان»75ساله ، یکی از سازنده های شانه های چوبی است که دستگاه شانه سازی اش بیش از 25 سال است که در گوشه خانه خاک می خورد. پدر و پدران و عموها و برادرهایش همه شانه چوبی می ساختند و در دورانی که نام فامیل برای شناسنامه انتخاب می کردند، بواسطه همین شغل، «شانه چیان» نام گرفته است.
بیژن از وقتی 15 سال داشت، در راسته بازار مسگرهای رشت، همراه پدر و برادرانش شانه چوبی می ساخته است. او هنوز در همین راسته کاسبه کار است اما حالا عمده کالایش، دیگ های رویی و ظروف آشپزخانه است. قاشق های چوبی، کفگیر و گوشتکوب چوبی که یکی از جنگل نشینان برایش می سازد.
شانه های چوبی چینی، فراوان و بی کیفیت
تعداد اندکی شانه چوبی لابه لای وسایلش پیداست. قیمت را می پرسم می گوید: دانه ای 2000 تومان. خودش نساخته ولی نه نام سازنده اش را می شناسد و نه می داند این صنعتکار کجا زندگی می کند. فقط می داند در منزلش می سازد و گاه گداری برای فروش به راسته مسگرها می آورد.
«بیژن شانه چیان» درباره کیفیت این شانه می گوید: جنسش خیلی ضعیف است. سابق ما روزی تا 5000شانه چوبی با چوب جنگلی شمشاد می ساختیم. چوبش بسیار بادوام بود ولی حالا قطع این درخت جنگلی قدغن است.
او ادامه می دهد: پیش از انقلاب، چوب درخت شمشاد را –که در زبان محلی به آن کیش می گویند- خود دولت به صنعتکاران می داد ولی حالا این درخت درحال انقراض است و دولت هم اجازه قطع کیش را به ما نمی دهد.
شانه چیان یادی از شانه سازهای قدیمی می کند و می افزاید: آقای جوزایی یکی از شانه سازهای حرفه ای این راسته بود. متاسفانه عدم حمایت مسئولان از تولیدات داخلی باعث شده استادکارهای ما هنر خود را زیر خروارها خاک ببرند.
هنرمندانی که به مشاغل دیگر روی آورده اند
«حسن پیامی مقدم»، 58 ساله از دیگر استادکاران این حرفه است که 50 سال ، دندانه از چوب بریده است. 50سال، عطر چوب، ذوقش را برای ساخت شانه های چوبی می فریفت. ولی حالا 15 سالی می شود که هنری را- که از نیاکانش آموخته -، به کناری نهاده و برای امرار معاش با ورق های پلاستیکی، شابلون هایی طراحی می کند تا به کار گچکاران بیاید.
از او می پرسم چرا دیگر شانه چوبی نمی سازی؟ با دلسردی می گوید: نه دیگر توانش را دارم و نه مواد اولیه اش یافت می شود. تازه اگر هم بسازم کو مشتری؟! تا وقتی مسئولان ما از تولید کننده داخلی حمایت نکنند، باید هم جنس بی کیفیت چینی جای صنعت ما را بگیرد.
پیامی مقدم، در گوشه حجره اش در بازار مسگرها، پلاستیکی را بیرون می کشد. محتویاتش، چندین نوع شانه چوبی ساخته خودش است. توضیح می دهد که هر کدام از این شانه ها مناسب کدام مو است؛ موی پر پشت و کم پشت، را نباید با یک نوع شانه مرتب کرد.
او آخرین دس هنرش را به یادگار نگه داشته و می گوید: اگر این شانه ها هم از بین برود، هنر من تا ابد از بین رفته است. چه کسی باور می کند من چنین هنری داشته ام؟ وقتی شانه چوبی چینی بی کیفیت 2000 تومان خرید و فروش می شود، شانه 20هزار تومانی را کسی می خرد؟! با این جنس های بی کیفیت چینی مردم هم به کیفیت محصول داخلی بی اعتماد شده اند.
تصویر پدرش «یدالله پیامی مقدم» را بالای سرش در مغازه نصب کرده و به یاد می آورد که پدرش هم در همین مغازه پشت دستگاه خاک چوب می خورده. او تاکید می کند: پدرم استادکار شانه سازی بود و محصولاتش در تمام ایران زبانزد بود.
پسرش هم در صنایع چوب استادکار است ولی ساخت شانه چوبی را به او یاد نداده، می گوید: این هنر دیگر خریداری ندارد با وجود برس های پلاستکی دیگر کسی به فکر شانه چوبی نیست.
کمبود مواد اولیه و ممنوعیت قطع درخت شمشاد
او هم از فقدان چوب شمشماد می گوید و ادامه می دهد: جنگلهای کیش هم از بین رفته و منابع طبیعی اجازه قطع این درخت را نمی دهد.
«پیامی مقدم» هم گله دارد از متولیان صنایع دستی و می گوید: چندین بار آمدند و از حرفه من فیلم گرفتند ولی در عمل حمایتی از صاحبان صنایع داخلی نمی بینیم. من دیگر نباید با این سن و سال برای کارهای ساختمانی شابلون ببرم. هنر من چیز دیگری است. می توانستم سرپرست کارگاهی باشم که مسئولان حمایتش می کنند و من تجربه و هنرم را به جوانترها آموزش دهم.
او ، وعده های مسئولان در حمایت از صنایع دستی داخلی را تنها «نوشداروی بعد از مرگ سهراب» توصیف می کند. نوشدارویی که می باید بر سر مزار استادکاران شانه ساز ریخته شود. او تصریح می کند: مسئولانی که تنها به ارائه مدرک به دیگران سعی دارند آماری از توسعه صنایع دستی ارائه دهند؛ حتی بررسی نمی کنند جوان تازه کاری که مدرک فنی حرفه ای گرفته، الفبای این صنعت را بلد است یا تنها به دنبال دریافت تسهیلات است.
یکی از دلایل کاهش صنعت شانه سازی در گیلان، کاهش گونه جنگلی شمشاد است که برای ساخت شانه چوبی استفاده می شد. کاهش این گونه جنگلی مقاوم، موجب رکود صنعت شانه سازی طی 30 سال اخیر شده است.
یک کارشناس ارشد منابع طبیعی در مورد درخت شمشاد می گوید: شمشماد گونه ای کمیاب از جنگلهای هیرکانی است و در زبان محلی به آن کیش می گویند. کیش درختی است با بافتی متراکم و بسیار فشرده که از آن به علت بافت پارانشیم فراروان و صدا دهی خوب در ساخت سازه های موسیقی هم استفاده می شود.
سید مومن منفرد می افزاید: در گذشته این گونه درختی در گیلان بسیار زیاد بود و روستاهای زیادی بخاطر وجود این درخت به کیشستان و یا شمشادستان نامیده می شدند. این گونه درختی بخاطر سرسبزبودنش برای مردم مقدس بود و در بقعه ها هم کاشته و نگهداری می شد .
منفرد یادآور می شود: بجز استحکام، به دلیل مقاومت زیاد این چوب در مقابل آفت ها، کرم ها و حشرات، در ساخت صنایع چوبی بسیار کاربرد داشت. با اینکه این گونه درختی به دلیل برداشت های بی رویه در گذشته ممنوع است، ولی باز شاهد قاچاق این چوب هستیم.
وی به از بین رفتن این گونه جنگلی با نوعی آفت اشاره می کند و می افزاید: بجز این آفت، ردپای استعمار در بهره برداری وسیع از جنگلهای شمال ایران نیز در اسناد تاریخی زیاد است. قراردادهای ننگینی که با روس و انگلیس در دوران ناصرالدین شاه به این سو بسته شد تا خرج سفرهای شاهان قجری به اروپا تامین شود، موجب قطع بی رویه این گونه درختی شد.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان گیلان، اما حرفی از درخت شمشاد در ساخت شانه چوبی نمی زند و تنها اشاره می کند که صنعتکاران شانه سازی از چوب درختان مقاوم نظیر صنوبر و آزاد برای شانه سازی استفاده می کردند.
برنامه حمایتی معاونت صنایع دستی از خراطان
سلمان شاه محمدی، درباره پیشینه این هنر در گیلان می گوید: کشفیات باستان شناسی نشان می دهد ساخت لوازم آرایشی و زینتی در گیلان به هزاره اول قبل از میلاد می رسد. و این صنعت در استان های دیگر از جمله، کردستان، اراک و تهران هم رواج داشته است. با این حال نمی توان به طور مشخص قدمت این هنر را در گیلان مشخص نمود زیرا چوب هر اندازه هم که مقاوم باشد، در هوای مرطوب گیلان به سرعت تجزیه می شود.
شاه محمدی یادآور می شود: در حکاکی های موجود در سنگ قبرهای گیلان که افزون بر 400سال قدمت دارد، تصویر شانه های چوبی هم دیده می شود و این تصاویر نشان دهنده قدمت این هنر است.
معاون صنایع دستی، در پاسخ به این سئوال که این معاونت چه برنامه ای برای رونق و احیای این هنر و صنعت دارد، خاطر نشان می سازد: هنرمندانی که با چوب سرو کار دارند یعنی خراطان توسط میراث فرهنگی شناسایی شده و حدود 130نفر فعال این رشته در سازمان دارای شناسنامه و کارت شناسایی هستند.
وی از برنامه های حمایتی به منظور اعطای وام هایی با 4درصد بهره به فعالان این هنر خبر می دهد و می افزاید: طرحی در دست اقدام است و سازمان بنا دارد، مواد اولیه مرغوب یعنی چوب لازم به خراطان را با کیفیت مناسب و با قیمت ارزان در اختیار این هنرمندان قرار دهد.
لزوم خلاقیت در صنایع دستی سنتی
اما سئوال اینجاست، با وجود اشباع بازارهای داخلی از اجناس خارجی با قیمت کمتر از جنس داخلی، چگونه هنرمندان داخلی می توانند تولید انبوه داشته باشند؟ شاه محمدی در این زمینه می گوید: مرغوبیت یک کالا همواره مشتریان خود را خواهد داشت. و بنظر می رسد، صحبت از جنس چینی مقداری اغراق در تبلیغات باشد. در آستانه نوروز سازمان 592 نمایشگاه صنایع دستی و با حضور هنرمندان داخلی در سراسر استان گیلان برپا کرد و با استقبال کم نظیر خرید صنایع دستی از سوی گردشگران، ما با کمبود محصولات تولید شده مواجه شدیم.
وی یادآوری می کند: هنرمندانی که بخواهد در نمایشگاه های داخل کشور و حتی خارج از کشور شرکت نموده و هنرهای دستی خود را عرضه نمایند، مورد حمایت سازمان قرار می گیرند.
معاون صنایع دستی تاکید می کند: هنرمندان صنایع دستی می باید با سلیقه روز مشتری هم در طرح های خود خلاقیت و ابتکار به خرج دهند. در حال حاضر برخی شانه سازهای سنتی گیلان ، در رشته های دیگر صنایع چوب، محصولات هنری تولید می کنند. در حالی که با ارتقا و توجه به سلیقه مشتریان نسل جدید، می توانند، هنر خود را تداوم دهند.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 14/2/95