احیاءمیدان تاریخی رشت؛ بازآفرینی قدیمی‌ترین میدان رشت/ «سبزه میدان» به دهه ۴۰ بازمی گردد

احیاءمیدان تاریخی رشت؛

بازآفرینی قدیمی‌ترین میدان رشت/ «سبزه میدان» به دهه ۴۰ بازمی گردد

برعکس عصرها -که پاتوق بازنشسته هاست- آفتاب دم صبح، تنها رهگذران را در سبزه میدان رشت می بینی. تجمع کبوتران اما، زیر درختان تنومند آزاد  و انبه، همیشگی است. صَده هاست تنها عنصر دست نخورده در قدیمی ترین میدان مرکز استان گیلان، کبوترانی اند که همُّ و غمِّ یافتن دانه، فکر  پرواز را از یادشان نبرده. با اینکه روزانه از دست رشتی ها گندم برمی چینند، ولی تن به قفس قناری نمی دهند.

بیش از 8ماه است صدای پُتک و تیشه در این میدان شنیده می شود، سنگ و سیمان و بتن. و نیمکت هایی که برچیده شده. حالا میدانی که برای رشتی ها نوستالژی تاریخی دارد؛ توسط شهرداری رشت در حال  بهسازی است.

نیمکتی هایی که پیرمردها و پیرزنهای زیادی را به جان  پذیرفته تا شنونده خاطرات تاریخ  پرفراز و نشیب رشت باشد؛ از نطق میرزا تا سربریده اش، کشتار وسیع مردم توسط قزاق وطنی و بلشویکی- که وعده جامعه یکسان سر داده بود-  فرار گسترده رشتی ها ناشی از دست به دست شدن رشت زیر آتش  توپ های  روس و انگلیس . شهری که به شب نشینی هایش شُهره بود،  مردمانش شبانه جان بِدَر بردند. کمتر از دو ماه، جمعیت رشت نصف شد.

پایه های قدر قدرت رضا خان که مستحکم شد، به فکر شهرسازی نوین افتاد تا مهاجران رشتی و تجار را برگرداند. اما، سالهای پس از سرکوب نهضت جنگل و شهرداران نظامی و فرمایشی که یکی یکی منصوب می شدند؛ خفقانی در شهرایجاد کرد. در آن سالهای غم بار، تنها «سبزه میدان» گوش شنوایی داشت برای نجوای این حوادث تلخ. گوشی انباشته از حوادثی که  اجازه  نشر در هیچ کتاب و روزنامه ای نداشت.

اولین محل تجمع و تفریح مردم رشت، حوادث تاریخی زیادی را به  جان خریده، هرچند امروز وفور باغ و گل را در ابتدای محله «کیاب » نمی بینید، ولی یک آن می توان تصویری را که «یان کولارژ»، تکنسین چک تبار نهضت جنگل، از سبزه میدان ارائه داده، در ذهن تداعی کنید و همنوا با  بلبلان لابه لای درختان شوی: «شب های سبزه میدان بسیار زیبا بود. فضای کوچکی  بود که تقریبا تمامی آن را باغی با هزاران گل سرخ خوشبو می پوشاند. در جلوی قهوه خانه و هتلی که متعلق  به یک یونانی بود، پشت میزهای کوچکی می نشستیم. جنب آن سینمایی نیز بود در قهوه خانه چای قهوه و آب خنک شیرین می نوشند. این جا مکان تجمع اروپایی هاست و ایرانیان نیز در بین آنها دیده می شود. بیشتر شب ها تا دیر وقت می نشستیم و درباره همه چیز صحبت می کردیم.( ص:202)

قدیمی ترین میدانی که در سال 90ثبت ملی شد

سبزه میدان، از معدود میادین شهری است که در توسعه های شهری ابعادش تغییر نیافته، بهار سال 1390و در یک اقدام غیر منتظر، شهرداروقت در حال کاهش ابعاد میدان بود تا به محدوده خیابان اضافه نماید! خوشبختانه، سازمان میراث فرهنگی استان مانع از اجرای آن شد. این حرکت نسنجیده منجر به یک اتفاق فرهنگی خوب شد و سازمان میراث فرهنگی بلافاصله اقدام به ثبت ملی سبزه میدان در فهرست مکان های میراثی کشور نمود.

البته میدانی که پیشینه ساختش به دوره ناصرالدین شاه قاجار می رسد؛ می باید زودتر ثبت ملی می شد. ولی تعلل میراث در بیست و چهارم خرداد ماه  سال 1390  به ثمر رسیدو  میراث فرهنگی استان گیلان توانست این میدان را به شماره 30261 جزو فهرست آثار ملی کشور به ثبت برساند.

سبزه میدان توسط چه کسی ساخته شد؟

جهانگیر سرتیپ پور، (شهردار منتخب 1330  شمسی) در کتاب نامها و نامدارهای گیلان، ساخت این میدان را به «محمد ولی خان تنکابنی» معروف به «نصرالسلطنه» نسبت می دهد، ولی در حقیقت این میدان توسط «میرزا قاسم خان والی»  ساخته و بعدها توسط نصرالسلطنه بازپیرایی گردید.

قاسم خان والی در زمان محمد شاه قاجار وارد دربار  و در زمان ناصرالدین شاه به قنسولگری تفلیس گماشته شد. وی پس از مدتی به همراه عباسقلی خان نوری برای تبریک جلوس تزار الکساندر دوم به روسیه رفت. اولین سمت قاسم خان والی بعد از اقامت 8ساله اش در روسیه، پذیرفتن حکومت گیلان بود.

یک پژوهشگر تاریخ رشت در باره قاسم خان والی می گوید: گیلان همواره ترمینال تردد روس و انگلیس بود و به دلیل وجود تجارتخانه های متعدد، ناصرالدین شاه کسانی را به عنوان حاکم این منطقه انتخاب می کرد که از کارکنان وزارت خارجه بوده و دست کم زبان روسی بلد باشند. البته در آن زمان وزارت خارجه نبود ولی تشکیلاتی  مربوط به نمایندگان ایران در خارج از کشور داشتیم. یکی از دلایل انتخاب قاسم خان برای حکمرانی گیلان،  حضور 8ساله اش در روسیه بود.

مهندس روبرت واهانیان می افزاید: قاسم خان والی یک شخصیت اروپا دیده تمام عیار بود حضورش در سن پطرزبورگ آن زمان- که مهد انواع هنرهای اروپایی بخصوص معماری بود- در نگرش قاسم خان تاثیر بسزایی داشت و وقتی حکمران گیلان شد، مصدر بسیاری از عمران و آبادانی ها نه تنها در رشت بلکه در کل گیلان شد.

وی تصریح می کند: اولین اقدام عمرانی قاسم خان در رشت، ساخت محلی برای تجمع و تفریح مردم بود؛ سبزه میدان در آن زمان باغی بود که مردم می توانستند در آن آزادانه به گشت و گذار بپردازند.

وی به اشتباه برخی متون تاریخی در انتساب ساخت میدان به نصرالسلطنه می گوید: این میدان زمانی ساخته شد که اصلا محمد ولی خان تنکابنی به دنیا نیامده بود.

واهانیان تاکید می کند: شکل هندسی و ابعاد مساحتی سبزه میدان در طول تاریخ دست نخورده باقی مانده و بررسی نقشه شهر رشت -که در زمان ناصرالدین شاه و توسط «مهندس ذوالفقارخان» کشیده شده – این گفته را تایید می کند. البته به لحاظ فضاهای داخلی، نام میدان، فضای سبز، نصب المان و تندیس ها، بارها و بارها دستخوش تغییر شده است.

در زمان پهلوی دوم، تندیس فرح پهلوی بر روی یک ستون در گوشه سبزه میدان نصب شد، بعد از انقلاب این مجسمه برداشته شد و با روی کار آمدن شورای اول، نصب سردیس  4تن از مفاخر علمی شهر رشت بجای آن در دستور کار قرار گرفت. نصب سردیس شیون فومنی و احداث کتابخانه هم از جمله این تغییرات بود.

دهه 1360 و با حضور الماسی به عنوان شهردار، تابلویی به نام « سید جمال الدین اسدآبادی»، به نام میدان نصب شد. در تمام این سالها، کمتر مقام مسئول و شهروند رشتی از نام مذکور استفاده می کرد  تا در سالهای اخیر دوباره تابلوی سبزه میدان جایگزین شد.

بازگشت به  دهه40شمسی با بازآفرینی سبزه میدان

اواخر تابستان 1394شمسی پروژه بازآفرینی سبزه میدان کلید خورد تا تغییرات سالهای گذشته  سبزه میدان به شکل نخستین خود برگردد.

دکتر ثابت قدم، شهردار رشت، آذر ماه گذشته، با حضور در کمیسیون بهداشت و محیط زیست شورا، درباره این پروژه گزارش داد و یادآور شد؛  برای بازآفرینی سبزه میدان، 24 میلیارد ریال اعتبار نیاز است و این پروژه تنها یکی از 50پروژه ای است که در قالب سند بازآفرینی رشت کلید خورده است.

با اینکه پروژه پیاده راه سازی میدان شهرداری همزمان با بهسازی سبزه میدان کلید خورد، ولی این پروژه  ناتمام مانده است.

گویا نظارت گام به گام سازمان میراث فرهنگی گیلان در این پروژه مشهود تر است. کارشناس مسئول ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی گیلان، درباره هویت تاریخی این میدان می گوید: با توجه به اینکه این میدان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده ، انجام هرگونه عملیات بهسازی  و مرمت می باید با نظارت کارشناسان میراث صورت گیرد.

دکتر سید مهدی میرصالحی، می افزاید: هرچند در ابتدای آغاز بکار این پروژه چنین هماهنگی صورت نگرفته بود، ولی هم اینک این بازآفرینی با نظارت کامل میراث فرهنگی در حال انجام است.

وی ضمن اشاره به تغییرات زیادی که در طول تاریخ در این میدان رخ داده، یادآور می شود: بازآفرینی کنونی بر اساس قدیمی ترین عکس موجود از سبزه میدان رشت در حال انجام است. در این عکس -که مربوط به دهه 40شمسی می باشد- دور تا دور سبزه میدان دارای ستون های بتنی است.

اعلام جمهوری میرزا در سبزه میدان

 یکی از اعضای کمیسیون فرهنگی شورای شهر رشت درباره هویت تاریخی سبزه میدان می گوید:  در بسیاری از شهرها، در شهر نشینی مدرن ایجاد سبزه میدان ها اجرایی شد، اما تفاوت باغ  رشت، وقوع یکی اتفاق تاریخی مهم در آن است و آن اعلام «اولین جمهوری آسیایی»، توسط میرزا کوچک خان جنگلی است.

رضا رسولی تاکید می کند: وقتی جنبش جنگل به ثمر رسید، میرزا کوچک خان ضمن بازگشت از جنگلهای غرب، اولین نطق خود را در این باغ انجام داد و اعلام جمهوری نمود.

عناصر الحاقی در سبزه میدان برچیده می شود

بهزاد نیک فهم، مدیر پروژه بازآفرینی سبزه میدان در رابطه با این بازآفرینی می گوید: کل مساحت سبزمیدان 29 هزار و 700 مترمربع است و هدف از این بازآفرینی برگرداندن میدان تاریخی رشت  به شکل اولیه خود است.

وی تاکید می کند: حفظ و تحکیم فضای تاریخی سبزه میدان با درنظر گرفتن فضاهای مورد استفاده برای قشرهای مختلف جامعه و تایید میراث فرهنگی استان گیلان سرلوحه این حرکت فرهنگی است.

نیکفهم تصریح می کند: بازآفرینی سبزه میدان با استفاده از مستندات تاریخی در حال اجراست؛ تصاویر باقی مانده از دوره پهلوی و همچنین عکس های هوایی و نقشه سبزه میدان – که در دوره ناصرالدین شاه تهیه شده - مهمترین ملاک عمل ما در بازگرداندن این هویت است.

کف سازی با قلوه سنگهای صیقلی و ستون های بتنی

وی خاطر نشان می سازد: کف سازی سبزه میدان  همانند گذشته با قلوه سنگ های صیقلی در حال انجام است و پایه های بتنی عمودی نیز با استفاده از عکس های موجود مشابه سازی شده.

نیکفهم به عناصر الحاقی طی ده های اخیر در این میدان اشاره می کند و می افزاید: هر دو آبنما و سردیس ها الحاقی است ولی آبنمایی که سردیس 4تن از مشاهیر گیلان در آن نصب شده و همچنین سردیس شیون فومنی(شاعر گیلک سرا) و کتابخانه در این فضای فرهنگی می ماند و باقی عناصر الحاقی و از جمله آبنمای بزرگ برداشته می شود.

نیکفهم از احداث مبلمان جدید و بازپیرایی فضای سبز هم خبر می دهد  و در پاسخ به این سئوال که چه زمانی این پروژه به بهره برداری می رسد، تاکید می کند: این پروژه از نیمه شهریور سال گذشته آغاز شده و طبق زمان بندی، شرکت 10 ماه فرصت دارد تا پروژه به اتمام رساند.

مهندس نیکفهم اذعان می دارد: اجرای پروژه با توجه به رعایت ضوابط میراث فرهنگی و تایید این سازمان، از برنامه زمان بندی خود عقب نیست و 48 روز دیگر به بهره برداری می رسد.

وی به جلب رضایت میراث فرهنگی  اشاره نموده و تصریح می کند: تفاوت هایی در برخی جزییات  اجرای  پروژه وجود داشت که با تعامل میراث به یک همگرایی مناسب رسیده ایم.

تنها دغدغه مدیرپروژه ای –که به بخش خصوصی واگذار شد- جابجایی برخی تاسیسات شهری در فضای سبزه میدان است و امیدوار است برای جابجایی این تاسیسات، شهرداری با دیگر ادارات تعامل نموده تا  شرکت بتواند در زمان مقرربه تعهدات خود عمل نماید.

تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 27/2/95