حمام حاج آقا بزرگ تنها حمام میراثی رشت که کاربری خود را حفظ کرده است

در گذشته هر محله یک سلول مستقل بود و تمامی نیازهای ساکنان محله را برطرف می کرد. مسجد،  حمام و گورستان در هر محله ای یافت می شد.

رشت در حوالی سالهای 1276 هجری قمری، 17حمام عمومی داشت. رابینو، کنسول انگلیس در رشت(1331 هجری خورشیدی) تعداد این حمام ها را 35 باب  ذکر کرده است.

 کم کم حمام های نمره و خصوصی هم اضافه شدند، و 10باب حمام نمره تا دهه چهل ساخته شد.

 با شکل گیری شهرسازی نوین، بیشتر خانه هاصاحب حمام خصوصی شد. وقتی تون حمام با جیب مشتری گرم نشد، حمام ها  هم یکی پس از دیگری تخریب  شدند.

قدیمی ترین حمام رشت هنوز باز است

تنها حمامی که  در رشت تون حمامش با گاز شهری پِت پِت می کند، «حمام حاج آقا بزرگ» در محله آفخراست. البته این حمام نیز به لحاظ ساختمان وضع خوبی ندارد. بخش زنانه آن کاملا تعطیل و تنها بخش مردانه و نمره در ساعت های مشخصی از روز باز است.

 برخی اهالی محله آفخرا، قدمت حمام حاج آقا بزرگ را بالای 130سال عنوان می کنند. صاحب یک اتوشویی سازنده آن را «حاج آقا بزرگ» نامی نسبت می دهد که از مالکان بزرگ فومن بوده است.

با اینکه این حمام بعدها به خانواده «داوود زاده» نامی فروخته می شود، ولی مالک جدید نگذاشت نام بانی و سازنده حمام از بین رود. هنوز هم سردر این حمام به نام «حاج آقا بزرگ» کاشی خورده،  حتی کوچه باریکی که درب بخش زنانه از آن باز می شد، توسط شهرداری رشت به نام حاج آقا بزرگ نامگذاری شده است.

کاشی کاری های نفیس حمام حاج آقا بزرگ

حمام حاج آقا بزرگ از معدود حمام هایی بودکه زنانه و مردانه آن همزمان باز بود. وسعت دو هزار متر مربعی این حمام چنین امکانی را فرآهم می آورد. بعدها  با ورود گاز شهری، این حمام نیز گاز کشی و بخشی از سربینه و حوض  و استخر روباز آن تبدیل به حمام نمره شد.

مهمترین ویژگی میراثی این حمام، نقاشی ها و کاش کاری های مختلفی از تصاویر حکام وقت بوده که بخشی از آن به مرور زمان و تغییرات در بنای داخلی، از بین رفته است.  اما هنوز برخی از کاشیکاری ها و نقوش در قسمت مردانه جلب توجه می کند. بخشی از این کاشیکارها در ورودی حمام نظر هر رهگذری را جلب می کند.

حمامی با سقف سفالین

بنای این حمام از بیرون، شباهت زیادی به حمام های استان های مرکزی ندارد. به عنوان نمونه، به جای آنکه بییننده چندین پله به سطح پایین برود تا به داخل حمام برسد، برعکس  چند پله از سطح زمین بالاتر است. از گنبدهای متعدد حمام های فلات ایران هم خبری نیست. حمام سقفی پوشیده از سفالهای قرمز، درب و پنجره های چوبی با رنگ آبی لاجوردی و چوب های تراش خورده زیر سقف دارد که  معماری  اصیل گیلان را باز می تاباند.

کهنسالان محله آفخرا از استحکام زیاد این حمام حرف می زنند. گویا استحکام بقدری بوده که با وجود قدمت و رطوبت بالا،  در زلزله مهیب سال 1369 منجیل و برف سنگین سال1382، حمام آسیبی ندیده است.

با این وجود گشتی در چهار سوی این حمام که از سه کوچه ابعاد آن قابل رویت است، می توان فرسودگی پی، بخش از سقف قسمت زنانه و  ترک های عمیق دیوارهای ضلع جنوبی را دریافت.

چند سال پیش این حمام نیز بسته شده بود ولی یک سالی است به همت یکی از وراث دوباره باز شده است.

عدم دخل و تصرف در حمام هایی که سرقفل هستند

به گفته کارشناس مسئول ثبت بناهای تاریخی میراث، معماران بومی گیلان  فن ساخت حمام را کمتر می دانستند. بیشتر حمام هایی که در گیلان ساخته شده، بخاطر نوع معماری داخلی، توسط غیر گیلانی ها ساخته شده است. مالک حمام شخص دیگری بود و سرقفل آن به گیلانی ها واگذار می شد.

دکتر مهدی میرصالحی، می افزاید: حمام هایی که در گیلان بدین شکل باقی مانده و به آنها رسیدگی نمی شود، به این دلیل است که هم مالک اصلی و هم سرقفل دار، به رحمت خدا رفته و حمام بین چندین ورثه سرقفل دار و مالک دست به دست شده است.

با اینکه چند سالی است میراث فرهنگی گیلان، اطلاعات اولیه حمام حاج آقا بزرگ را جمع آوری کرده ، ولی هنوز اقدام عملی برای ثبت یک بنای بالای 100 سال صورت نگرفته است.

تصور استفاده از حمام های عمومی در حالی برای نسل کنونی غیر ممکن است،  که بهسازی این گونه حمام ها در کشورهای گردش پذیر، خود نوعی جاذبه توریستی محسوب می شود. این کشورها توانسته اند با بهسازی و اندکی تغییر کاربری، همچنان کاربری حمام های میراثی خود را حفظ کنند.

50درصد هزینه های مرمت حمام های تاریخی از سوی میراث فرهنگی تامین می شود

سازمان میراث فرهنگی کشور نیز اخیرا دستورالعملی به منظور حمایت از حفظ حمام های تاریخی به استانها  ابلاغ نموده است.

دکتر محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور در این باره می گوید: به منظور حفظ و ادامه حیاط حمام های تاریخی، میراث  برنامه های تشویقی و حمایتی دارد. اگر حمام های تاریخی عملکرد اصیل خود را همچنان داشته باشند، از آنها حمایت خواهیم کرد.

معاون میراث کشور یادآور می شود: سازمان اعتباری برای خرید حمام های تاریخی  و حفظ همان کاربری ندارد ولی می تواند 50 درصد هزینه های مرمت و بهسازی را به کمک بکارگیری کارشناسان  سازمان تقبل نماید.

وی تاکید می کند: برنامه حمایتی شامل حمام هایی است که کار کرد خود را  با استفاده از نیاز روز دنیا همچنان داشته باشند و از فضای پیرامون آن نیز استفاده بهینه نماید.

ولی بعید است این دستور العمل برای حمام های گیلان اثر بخش باشد. بیشتر حمام های گیلان، مشکل سندی دارند بدین صورت که مالک اصلی سرقفل را به دیگری واگذار کرده و  در طی زمان، چندین ورثه به مالک و سرقفل دار اضافه شده اند. دکتر طالبیان در پاسخ به این سئوال که برای اینگونه حمام ها چه برنامه ای دارید، می گوید: سازمان برنامه مشخصی برای اینگونه حمام ها ندارد. ممکن است این حمام ها را هم گروهی خریداری کرده و با رفع مشکل سندی،  بتوانند کاربری خود را حفظ نماید. ولی پیش شرط 50درصد هزینه های حمایتی سازمان تنها  برای حمام هایی است که کاربری خود را تداوم دهند.

حمام حاج آقا بزرگ کاربری خود را افتان و خیزان حفظ کرده،  این حمام در بافتی قرار دارد که چند مهمانپذیر ثبت شده میراثی را هم پذیرای مسافران است. افزون بر آن با توجه به پیاده راه شدن میدان مرکزی شهر رشت، خود سازمان میراث فرهنگی می تواند پیشقدم خرید و ثبت میراثی و همچنین حفظ کاربری حمامی باشد که به گفته ی اهالی بخاطر غُرغُر پیرزنی ساخته شد.

برخی منابع از جمله، کتاب «رشت شهرباران» نیز به این نکته اذعان دارند که آقا بزرگ روزی از گذر آفخرا می گذشت و «پیرزنی را دید که بقچه و تاس و تشت  بدست بر دیواری تکیه زده و غر غر می کند که لعنت بر پولدارهای این محل که یک حمام اینجا نمی سازند! و آدم مجبور می شود این همه راه را تا سید ابوالقاسم برود.»

تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی8/3/95