« تمیجان» روزگاری مرکز حکومت سلاطین کیایی بود. اکنون اما، از آن همه رونق کیائیان، چند اثر تاریخی باقی مانده که تنها یک اثر پیش از انقلاب در فهرست بناهای تاریخی به ثبت رسیده است. دهکده تمیجان بر سر راه املش و یک فرسخی غرب رودسر قرار داردو بناهای تاریخی و نیمه ویران آن از جمله «ضرابخانه شاه اسماعیل صفوی» نشان می دهد که روزی بسیار آبادان بوده است.
«تمیجان» بر اساس یادداشت های لوئی رابینو، کنسول انگلیس، نه روستای کوچک فعلی بلکه منطقه ای وسیع و مرکز حکومت رانکوه بود و تا سال 1839 میلادی که لنگرود ضمیمه رانکوه شد؛ مرکزیت رانکوه را داشت
زلزله 890هجری و حمله سلطان «حسام الدین فومنی» در سالهای 908 و 910 و 914، عملا آبادانی تمیجان بزرگ را از بین برد. و با سقوط سلاطین کیایی در سال 1000 هجری(92-1591)، تمیجان بزرگ رو به انحطاط رفت.
مسجد جامع تمیجان با مناره فروافتاده
یکی از بناهای تاریخی تمیجان که متاسفانه مورد بی مهری زیادی قرار گرفته، مسجد جامع تمیجان است. این مسجد دقیقا روبروی پل تاریخی تمیجان و بر سر راه معروف شاه عباس- که در سراسر مازندران و گیلان کشیده بود- قرار دارد. مسجدی تاریخی با معماری بومی و سقفی سفالین که دربهای جدیدش رو به آفتاب شرق گشوده می شود.
شادروان دکتر ستوده دوبار از بنای این مسجد دیدن نموده و هربار تغییرات بنا را گزارش داده است. به نوشته وی، بنای مسجد از آجر است. فیلیپائی که مقطع آن ستاره ای شکل است، در وسط بناست که سرکشی (حمالی) بر آن قرار دارد و واشانهای سقف بر دیوارهای دو طرف و این سرکش متکی است.
براساس یادداشت های ستوده، درب و پنجره های مسجد چوبین بوده ولی حالا آهن جای چوب را گرفته است. این پزوهشگر درباره کتیبه مسجد می نویسد: در این مسجد سنگ مرمری سفیدی به درازای 50 و پهنای 25سانتی متر است که این عبارات بر آن حک شده است: « لا اله الاالله محمد رسول الله علی ولی الله بتاریخ شهر ذیقعده الحرام سنه 1075 حاجی محمد صالح تیمجانی ولد حاجی خور توفیق ساختن حوض و لاکه و منار یافت یارب ذخیره روز موعودش گردان»
هم اینک اثری از مناره و حوض نیست ولی ستوده دهه 40آثار مناره ها را گزارش داده است ولی تیرماه 1350که ستوده مجدد از بنا دیدار داشته، آثار مناره ها هم از بین رفته بود.
تاریخ کتیبه ثابت می کند که بنای اصلی مسجد بسیار قدیمی تر از مناره ها بوده است.
آثار بازار و ضرابخانه تمیجان
رسول علیزاده، یکی از اهالی تمیجان قدمت تمیجان را یادآور شده و می گوید: پیرامون مسجد جامع بازار تمیجان بود که حالا اثری از آن نیست.
وی می افزاید: در دهکده تمیجان، در زمان سلطنت شاه اسماعیل اول، ضرابخانه ای بنا شده بوده و بر اساس آنچه در منابع مکتوب آمده، سکه های این ضرابخانه هم تا امروز هست. خوشبختانه هنوز خرابه های این ضرابخانه در مسیر رودخانه بزرگ پلرود در تمیجان موجود است ولی بر اثر رشد بیش از حد گیاهان بر خرابه ها تنها توسط اهالی قابل شناسایی است.
علیزاده به بقاع و گورستانهای تمیجان اشاره دارد و می افزاید: بقعه معروف به« خانم آستانه» و بقعه معروف به دو برادران «سید مبین و سید معین» معماری سنتی گیلان را داراد و لازم است میراث فرهنگی برای جلوگیری از تخریب و دستکاری در معماری آن، این بقعه ها را در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت نماید.
علیزاده تمیجانی اشاره دارد که در گذشته های دور بازار تمیجان بسیار رونق داشته است. در همین زمینه سید ظهیرالدین مرعشی، نویسنده کتاب «تاریخ گیلان و دیلمستان» رونق بازار تمیجان را گزارش می دهد و می نویسد: بازار پررونق تمیجان به دست حاکم وقت به« سرگرواب نو» منتقل می شود . اما به خاطر ناراحتی تمیجانی ها از این نقل و انتقال از سرزمین آباو اجدادی مجدد بازار به تمیجان منتقل می گردد.
نقاشی های مذهبی بقعه دوبرادران از بین رفت
بقعه آقا سید معین و آقا سید مبین در امتداد مسجد جامع تمیجان و بر سر راه فرعی رودسر قرار دارد.
به گفته ی یکی از اهالی تمیجان و به استناد شجره نامه موجود، این دو سادات از پسران امام موسی کاظم(ع) بوده و در بین اهالی به دو برادران معروف هستند. اطراف بقعه گورستان و درختان تنومند آزادی است که به گفته اهالی در هنگام تعریض جاده 12عدد از این درختان بلند قطع شد در حالی که اداره راه می توانست مسیر جاده را در سوی دیگر تعریض داده و مانع از قطع این درختان کهنسال شود.
بنای بقعه قدیمی است و همانند بسیاری از بقعه های گیلان از سه طرف ایوان وسیع دارد. سقف واشان کشی، و پل کوبی شده و سقف سراسر سفال است. صندوق مرقد چوبی و قدیمی است و بر بدنه آن نوعی مشبک کاری ساده صورت گرفته است.
بر اساس یادداشت های کتاب گیلان، دیوارهای داخلی بقعه نقاشی های مذهبی داشته است ولی هم اکنون نقاشی ها با گچ پوشیده شده و این عدم توجه میراث فرهنگی را در ثبت چنین بنایی نشان می دهد. بر اساس کتاب مذکور یکی از قدیمی ترین سنگ قبرهای گورستان بقعه، تاریخ 1120ق /1708 میلادی را نشان می دهد. این تاریخ نشان می دهد بنای این بقعه می باید بسیار قدیمی تر از چیزی باشد که حالا رویت می شود. دورتا دور ایوان را اهالی با شیشه های بلند پوشانده اند و چوب های ایوان جای خود را به ستون های بنظر آهنی داده اند.
اما روستایی با این پیشینه تاریخی، تنها یک بنای ثبت شده میراثی دارد. پل آجری تمیجان در سال 54 توسط میراث فرهنگی وقت ثبت تاریخی شده است و پس از ان دیگر هیچ.
وعده ای برای ثبت بناهای میراثی و امید به تحقق آن
مسئول ثبت و حریم میراث فرهنگی گیلان در پاسخ به این سئوال که چرا با ثبت بناهای تاریخی تمیجان، مانع از دخل و تصرف در معماری بومی آن نمی شوید؛ می گوید: تعدد بناها و پراکندگی آن در استان گیلان مانعی است که می توان به کمک مشارکت های مردمی در معرفی آثار مرتفع کرد.
سید مهدی میر صالحی با اشاره به بقعه دوبرادران تمیجان یادآور می شود: این بقعه با وجود مرمت های غیر اصولی همچنان دارای ویژگی های معماری بومی هست و می توان برای ثبت میراثی آن در فهرست بناهای کشور اقدام نمود.
وی درباره مسجد تاریخی تمیجان هم می گوید: متاسفانه مسجد تمیجان در دوره های مختلف دچار دستکاری های متعدد شده و اصالت معماری خود را تا حدودی از دست داده است.
میر صالحی وعده می دهد از بنای مسجد و بقعه دیدار کرده و در صورت داران بودن شرایط و ویژگی های معماری بومی، برای معرفی جهت ثبت در آثار فرهنگی کشور اقدام نماید.
مکث؛
تمیجان بزرگ روزگاری بسیار آبادان بوده است. بناهای تاریخی تمیجان تنها محدود به مسجد جامع، بقاعی با معماری بومی، ضرابخانه و پل سید علی کیا نیست. براساس گزارش دوستداران فرهنگی و بناهای تاریخی، در حوالی رودخانه پُلُرود در تمیجان چند پل خشتی کوچکتر از پل بزرگ تمیجان وجود دارد. بی شک ثبت چنین بناهایی و معرفی یک مجموعه بنای تاریخی در تمیجان فرصت گردشگری مناسبی برای منطقه است که از دید مسئولان پوشیده مانده است.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 20/4/95