پناهگاه صخره ای خلوشت در شهرستان رودبار، بخش عمارلو، دهستان جیرنده و در روستای خلوشت قرار دارد. این پناهگاه به شماره 11746 در تاریخ 24/12/1383 در فهرست آثار فرهنگی کشور به ثبت رسید. اول بار یک دانشجوی باستان شناسی متوجه پناهگاهی صخره ای در یکی از دورافتاده ترین روستاهای عمارلو شد. کاوشهای بعدی باستان شناسی آثاری را از دل این غار صخره ای استخراج کرد که قدمت آن را به دوره «پارینه سنگی» می رساند. پناهگی که در عصر شکار محل اتراق شکارچیان دره شاهرود بوده و آثار دوران هخامنشاین، پارتیان و حتی دوره قاجار هم در حریم آن کشف شده است.
صدها سال است این اثر میراثی که یافته های جدیدی را در حوزه سکونتگاه های اولیه البرز نشان می دهد، به عنوان آغول دام استفاده می شود.
وقتی از سمت روستای «بیورزین لوشان» به سمت «شهر جیرنده» می روید، بعد از معدن سنگرود و در یک پیچ تند، حفره های صخره مانندی را می بینید که جلوی این صخره ها را با تخته سنگهای صاف سنگ چین کرده اند. تازه به یاد سکونتگاه های داخل کوه در «بامیان افغانستان» می افتید که چشمتان به انباشت فضولات دامی فشرده شده ای می افتد که روستاییان به منظور استفاده از سوخت زمستانی لابه لای صخره ها برای خشک کردن روی هم چیده اند. هیچ تابلویی در آن اطراف نیست تا یک اثر ثبت شده میراثی فرهنگی گیلان را معرفی کند.
مشرف به همین صخره ها و در دامنه کوه، چند خانه گلی باسقفی کوتاه و دیوارهای سنگی جلب توجه می کند. نه می توان آن را روستا نامید نه خانه ای درخور زندگی یک روستایی. تصور زندگی در چنین بیغوله هایی بدن اولین امکانات زندگی از قیبل آب شرب و برق بنظر محال می رسد. تمام دارایی اهالی این روستا که «خلوشت» نام دارد؛ دام هایی است که در فصل تابستان به ییلاقات عمارلو برده اند و همه مایملک آبا و اجدادیشان همین پناهگاه صخره ای است که با سنگ چین کردن ورودی آن دام هایشان را از گزند سرما و حیوانان وحشی محافظت می کنند.
خلوشتی ها فقیرترین دامداران گیلان
دهیار یکی از روستاهای اطراف در مورد این اثر میراث فرهنگی می گوید: پناهگاه های صخره ای خلوشت به گفته مدیر پایگاه میراث عمارلو، قدمت «پارینه سنگی» دارد. پایین جاده جایی که پناهگاه صخره ای مشرف به دامنه کوه است؛ یک عده دامدار ساکن هستند و از این پناهگاه به عنوان آغول دام استفاده می کنند.
رضا سمیع پور می افزاید: بیش ازیکصد سال است که این پناهگاه توسط اهای خلوشت به عنوان آغول استفاده می شود. از قدیم الایام اهالی روستا جلوی دیواره سنگی را با تخته سنگهای صاف مسدود کرده و با ایجاد این دیواره سنگی یک جور آغول دام ساخته اند.
وی تاکید می کند: با اینکه سال 1383 پایگاه میراث فرهنگی عمارلو، این اثر را ثبت ملی کرد، ولی حتی یک تابلوی معرفی اثر هم در محدوده این پناهگاه نصب نکرده است.
به گفته این دهیار، خلوشتی ها، دامداران پراکنده ای هستند که جمعیت آنها به30خانورا هم نمی رسد. تعداد 15خانوار در روستای «وَنان» و تعدادی نیز بالاتر از سنگرود ساکنند، حدود 6خانوار هم پایین همین صخره میراثی گذران می کنند. این روستا و ساکنانش از جمله فقیرترین ساکنان منطقه اند و در اسفناکترین شکلی روزگار می گذرانند.
پناهگاه شکارچیان دره شاهرود
یکی از کارشناسان ثبت و حریم میراث با اشاره به پرونده ثبتی این اثر می گوید: این پناهگاه برگرفته از نام دهکده خَلوَشت (با سکون لام شین و ت) می باشد که با جهت جنوبی- جنوبی شرقی بدان مشرف است. با توجه به ویژگی های پناهگاه و شمار اندک مصنوعات سنگی بدست آمده در دامنه پناهگاه، می توان احتمال داد که این مکان، پناهگاه موقت گروه های شکارچی بوده که در مسیر حرکت خود از دره شاهرود به ارتفاعات بالاتر و بالعکس در این مکان اتراق می کرده اند.
فاطمه اسماعیل پور با اشاره به حفاریهای صورت گرفته در این مکان می افزاید: با توجه به مصنوعات سنگی بدست آمده در این مکان، می توان قدمت اثر فوق را به دوره پارینه سنگی منتسب دانست. کشف چنین پناهگاه صخره ای در ناحیه عمارلوی گیلان، نقطه آغازی است برای مطالعات پارینه سنگی در این بخش ناشناخته .
وی تاکید می کند: البته نمونه سفالهای متعدد دوره پارتی و تعداد اندکی سفال مربوط به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول هم در دامنه این پناهگاه یافت شده و احتمال می رود در دوران پارتی هم به عنوان سکونتگاه بوده است.
اسماعیل پور یادآور می شود: این پناهگاه برای اول بار در سال 79 توسط «حسین عبدی»، دانشجوی کارشناسی باستان شناسی مورد شناسایی قرار گرفت و توسط هیات بررس و شناسایی شاهرود(عمارلو) مورد بررسی قرار گرفت و گزارش آن و مقاله ای هم در مورد این اثر در «مجله باستان شناسی و تاریخ» به چاپ رسید. این پناهگاه البته توسط هیات مشترک ایران و ژاپن مورد بازدید و بررسی قرار گرفت که در گزارش بررسی هیات مشترک ایران و زاپن به کرانه باختری سفید رود در شناسایی سال 1381 نیز آمده است.
مالکیت پناهگاه در دست منابع طبیعی است
در پرونده ثبت شده در میراث فرهنگی اشاره ای به نوع کاربری فعلی این اثر تاریخی نشده است و تنها اشاره دارد که مالکیت این پناهگاه دیرینه سنگی، در دست منابع طبیعی است و میراث تنها حریم پیشنهادی برای ثبت اثر درنظر گرفته که از دهانه پناهگاه تا حدود 1000متر ساخت و ساز در حریم ممنوع است.
با اینکه در پرونده این اثر، قدمت را دوره «پارینه سنگی» ثبت کرده اند؛ ولی کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی گیلان، دوران آن را کمی متاخرتر و به دوران «نوسنگی» نسبت می دهد.
کشف مصنوعات سنگی دوران نوسنگی
دکتر مهدی میرصالحی درباره پناهگاه صخره ای خلوشت می گوید: با اینکه کارشناسان ثبت میراث در آن سال اعلام کردند که این پناهگاه ها مربوط به پارینه سنگی است، اما شواهد و قرائن نشان می دهد این صخره های سنگی مربوط به دوره نوسنگی است.
وی ویژگی های سه دوره سنگی را برشمرده و یادآور می شود: مهمترین شاخصه دوران پارینه سنگی کشف ابزراهای ضمخت سنگی است که عموما ارتفاعی به اندازه 20سانتی متر دارند. اما در دوره نوسنگی کمتر تبرسنگهای ضمخت می بینیم و بیشتر سرتیرهای تراش خورده هستند.قدمت عمده اشیا بدست آمده در استان گیلان در حفاریها، مربوط به دوران نوسنگی است.
این مقام مسئول به کاربری این اثر ثبت شده اشاره می کند و توضیح می دهد: قبل از ثبت اثر، این غارها به عنوان آغول دام اهالی استفاده می شد و با توجه به دور افتادگی این اثر و همچنین تعدد و پراکندگی دیگر آثار ثبت شده در گیلان، برای سازمان مقدور نیست نگهبان دائمی بگذارد، میراث فرهنگی نه نیروی انسانی کافی و نه درآمدی بدین منظور دارد.
مشارکت های مردمی مهمترین مولفه در حفظ آثار فرهنگی
میرصالحی مهمترین مولفه در حفظ میراث نیاکان را مشارکت های مردمی توصیف می کند و یادآور می شود: ده های گذشته، سازمان میراث فرهنگی واحدی به نام انجمن های فرهنگی داشت که مردم داوطلبانه در شهر، روستا ، بخش و محله خود حافظ بناهای میراثی خود بودند. اما برخی سوء استفاده ها و حفاریهای غیر مجاز توسط معدودی از اعضای این انجمن ها، موجب تعطیلی آن شد.
به سراغ سرپرست گروه کاوشگر این اثر رفته ایم، ولی جهانی، مسئول پژوهشگاه و رئیس باستان شناسی میراث استان که در شناسایی و بررسی این اثر حضور داشته هم قدمت این پناهگاه را به دوره «نوسنگی» می رساند و دوره پارینه سنگی ثبت شده در پرونده را اشتباه می خواند!
آثار دوره هخامنشی و پارتی در غار خلوشت
این اثر وقتی جالب توجه تر می شود که می شنویم این پناهگاه بعد از دوره شکار هم مورد استفاده بوده و آثار دوران هخامنشیان، پارتیان و تا دوره قاجار را نیز در خود داشته است.
ولی جهانی، با اشاره به کاربری غارها و پناهگاه های صخره ای در زندگی دامدادران سنتی گیلان می گوید:از گذشته تاکنون چنین مکانهایی به عنوان آغول دام استفاده می شد و خوبی این شکل استفاده به این است که بازدیدکنندگان این اثر، هنوز هم می توانند زندگی سنتی 5000سال قبل دامداران منطقه را از نزدیک ببینند.
وی به موقعیت روستای خلوشت در پایین دره اشاره می کند و می افزاید: هرچند تعداد سکونتگاه مشرف به این پناهگاه انگشت شمار است، اما این مکان حالت اسکان موقت برای دامداران خلوشتی را دارد و نسل اند نسل از این پناهگاه به عنوان آغول دام استفاده می کردند.
جهانی تاکید می کند: محدوده حریم برای این اثر ثبت شده در نظر گرفته شده است و اهالی اجازه خاکبرداری و ساخت و ساز در محدوده حریم را ندارند ولی خارج کردن کاربری این اثر از حالت آغول، نیاز به برنامه ریزی در شورای مسئولان استان دارد. بدوا می باید مالکیت جدیدی برای دامداران آن محدوده تعیین نمود تا اسکان جدیدی داشته باشند و این موضوع مسلما هزینه بر است. همچنین برای اجرای برنامه گردشگری می باید برنامه جامعی تدوین نمود.
پناهگاه صخره ای خلوشت همچنان آغول دام می ماند؛ اعتبار نداریم
مدیر پایگاه میراث فرهنگی منطقه عمارلو هم می گوید: اگر میراث با تحکم بخواهد با این دامداران برخورد نماید شاهد تبعات اجتماعی خواهد بود. عین الله عزیزپور، می افزاید: اهالی خلوشت این پناهگاه را ملک شخصی خود می دانند، بارها میراث منطقه خواست در این رابطه اقدام نماید ولی موفق نشده است.
وی ، به کمبود اعتبارات میراث فرهنگی در حفظ و نگهداری بناهای شاخص عمارلو اشاره نموده و می افزاید: چندین اثر تاریخی در دهستان جیرنده است که درصورت تامین اعتبار به منظور بهسازی می تواند برای منطقه درآمدزایی نمود ولی کمبود اعتبارات میراث از یک سو و عدم تعامل دیگر مسئولان شهرستان و شهرداری جیرنده مانع از مرمت و تغییرکاربری چنین بناهایی شده است.
وی تاکید می کند: در شرایط فعلی، آغول ماندن این پناهگاه توسط دامداران خلوشت، در عمل به حفظ آن کمک می کند. زیرا میراث منطقه نیروی انسانی و اعتبار لازم برای محافظت از این پناهگاه صخره ای را ندارد.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 23/4/95
بازدید از پناهگاه: 15/3/95