در روستای باستانی «آق اِولَر»، در ییلاقات تالش، مسجدی با معماری سنتی قرار دارد که با وجود آنکه ثبت میراثی شده است؛ ولی گچهای سفید و نقوش قرنیس های بیرونی مسجد فروریخته است و عزمی برای مرمت آن دیده نمی شود.
«آق اولر» واژه ای ترکی و به معنی «گل سفید» است. در ییلاقات تالش، تا دو دهه پیش خانه های بومی با چوب ، خشت و کاه گل ساخته می شد و روی کاه گل را با گل سفید می پوشاندند.
مسجد آق اولر با معماری بومی
مسجد آق اولر با معماری کاملا چوبی و دیوار های کاه گلی، در حاشیه رودخانه آق اولر و نزدیک به پل قرار دارد. کاه گلها و تیرهای چوبی دیوارهای ضلع شمالی مسجد کاملا پیداست و نزدیک به شیروانی و دقیقا بالای پنجره های شمالی طبقه دوم، آثاری از گچ بریهای سفید با نقوش منظم هندسی گل و بوته دیده می شود. این نقوش چشمگیر در بیشتر بخش ها فروریخته و از تکرار هندسی آن می توان فهمید که دور تا دور حاشیه تراز بالای مسجد دارای چنین نقوشی بوده است.
مسجد شیرخان در دو طبقه و به صورت افقی از غرب به شرق کشیده شده است. بنای مسجد به شدت فرسوده است و از گچ های فروریخته ضلع شمالی می توان مصالح و ملاط نخستین را دریافت.
درب مسجد در منتها علیه ضلع جنوبی قرار دارد. حیاط مسجد بزرگ است و بنظر می رسد طبقه همکف مسجد حکم انبار را دارد. زیرا انبوه هیزم و وسایل کارگاهی در اتاق های کاه گلی پایین خودنمایی می کند. بی شک دربهای طبقه همکف نیز در گذشته چوبی بوده و حالا دربهای آهنی جایگزین آن شده اند.
تالار و درب و پنجره هایی به رنگ فیروزه ای
مسجد دو راه پله دارد که به طبقه دوم می رسد. ایوان مسجد تالاری چوبی و تیرهای عمودی متعدد دارد. از تزیینات سرتیرها خبری نیست. ولی دربها و پنجره های چوبی طبقه دوم، مختصر تزیناتی داشته و سردرب ها هلالی دارد. نرده های تالار، چوب های باریک ضربدری است و بنظر می رسد، رنگ آبی فیروزه ای داشته است. ولی گزند باد و باران تقریبا هیچ رنگی برای آن نگذاشته است.
بخاری هیزمی و تشت های مسی مسجد شیرخان
مسجد دارای دو بخش مجزای زنانه و مردانه است که با یک درب در وسط مسجد از هم جدا می شود. سقف مسجد لمبه کوبی است. و داخل مسجد با طاقچه های هلالی ساده تزیین شده است. از ویژگی های این مسجد، بخاری هیزمی قدیمی است. در فقدان گاز شهری و سوخت های دیگر، سرمای ییلاقات آق اولر را تنها سوخت هیزم به کار آید.
منبر4پایه مسجد نیز چوبی است و از پایه های بلند آن و رنگ فیروزه ای اش می توان فهمید هنر دست استادکاران بومی است.
کنار پنجره های مسجد چندین تشت مسی گذاشته اند. نمادهای دست برنزی در داخل تشت ها بیننده را رهنمون می شود که در این مسجد آیین سنتی «تشت گذاری» برگزار می شود. این آیین که در دهه محرم برگزار می شود، از جمله سنت های مذهبی در عزاداری برای امام حسین است. تشت ها را به نیت تشنگی امام حسین پر از آب می کنند و شمع های روشن داخل آن می اندازند و عزارادان طی مراسم خاصی تشت ها را به مسجد یا حسینه برده و در پایان مراسم آب تشت ها را داخل رودخانه و یا جویبار می ریزند.
آیین تشت گذاری ویژه اقوام ترک می باشد. با توجه به نزدیکی ییلاقات آق اولر به خلخال و اردبیل از یک سو و مهاجرت اقوام ترک زبان به تالش و کوه های اطراف برگزاری چنین مراسمی در مسجد شیرخان دور از انتظار نیست.
نیو دی به خاطر نوع معماری معروف به آق اولر شد
به گفته اهالی این روستا، در گذشته بیشتر خانه های آق اولر با کاه گل ساخته می شد و روی آن را گل سفید مخصوصی ماله کشی می کردند و درب و پنجره های خانه ها نیز عمدتا به رنگ فیروزه ای بود.
محمد احمدی می افزاید: نام قدیم آق اولر، «نیو دی» بود. به معنی روستا نو و تازه. ولی بعدها به خاطر همین معماری سنتی و خانه هایی به رنگ سفید معروف به «آق اولر» شد. آق اولر یک واژه ترکی است. آق به معنی سفید و اولر به معنی گل می باشد.
وی به نزدیکی آق اولر به ییلاقات خلخال اشاره نموده و تصریح می کند: بیشتر مهاجران آق اولر ترکهای اردبیل و خلخال هستند که به مرور در روستاهای ییلاقات و در هشت پر و رضوانشهر ساکن شده اند.
ویلاهای بی روح، معماری بومی آق اولر را تخریب کرد
با اینکه آق اولر به خاطر نوع معماری اش مشهور بود، ولی حالا به ندرت می توان خانه های کاه گلی در این روستا دید. از روستای باستانی مریان تا خود آق اولر و حتی دیزگاه، ویلاهای بی روح، تمام محوطه را پرکرده و اندک خانه های بومی باقی مانده نیز عمدتا با سیمان سفید پوشیده شده است. به گفته یکی دیگر از اهالی، از 10 سال پیش تاکنون، با برداشته شدن ممانعت های قانونی برای ساخت و ساز در مریان و آق اولر، اکثر روستاییان زمین های خود را به قیمت ناچیز فروخته و مهاجرت کرده اند و حالا کل ییلاقات بی ضابطه ویلا سازی می شود.
حسین اکبری می افزاید: بعد از اعطای چنین مجوزهایی، یک مرتبه قیمت زمین در این محدوده بالا رفت به حدی که قیمت زمین در دو سوی رودخانه تفاوت فاحشی دارد.وی ضمن انتقاد از چنین روندی تاکید دارد؛ هویت و زیست بومی ییلاقات آق اولر با مهاجرت ساکنان اولیه و ویلاهای ساخته شده، به شدت دچار آسیب شده است.
وی به معماری مسجد شیرخان اشاره نموده و یادآور می شود: این بنا بعد از آتش سوزی های دوران مشروطه در این منطقه ساخته شده است. قبلا بقعه ای هم در نزدیک مسجد بود که خراب کردند. به گفته اکبری، بعد از حوادث مشروطه و آتش زدن کاخ تابستانی سردار امجد در آق اولر، این مکان توسط فردی به نام «شیرخان» ساخته شد.
مسجد شیرخان ثبت میراثی است
هرچند بومیان منطقه نگران تخریب این مسجد هستند؛ ولی کارشناسان میراث فرهنگی گیلان تاکید دارند که این مسجد- که متعلق به دوران قاجار است- تخریب نخواهد شد.
دکتر میرصالحی در این باره می گوید: مسجد و حسینیه شیرخان، در اصل یک بنای مسکونی بوده و بعدها مالک آن را وقف مسجد و حسینیه نموده است.
کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی گیلان درباره معماری این مسجد توضیح می دهد: معماری این بنا دو اشکوبه و دارای تالار باریکی در جلو است و مصالح آن با کاه گل و خشت خام ساخته شده است. و روی آن را با گل سفید پوشانیده اند که در بالای پنجره های طبقه دوم، قرنیس های تکرار شونده با گچ داشته است. سقف بنا لته های چوبی داشت که بعدها به خاطر پوسیدگی تعویض شد.
وی به ثبت میراثی این بنای دوره قاجار اشاره نموده و یادآور می شود: مسجد شیرخان، تحت عنوان مسجد آق اولر به شماره 3366 و در تاریخ 25/12/1379، در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده است و طبق قانون، تخریب و آسیب رساندن به هربنای میراثی ثبت شده، مجازات سختی خواهد داشت.
میرصالحی به مرمت این بنا در سال 89 اشاره نموده و می افزاید: در سال 1389 و با اعتباری که میراث فرهنگی برای مرمت بنا تخصیص داد، قرنیس ها و نقوش گچی مسجد مرمت و بازسازی شد ولی در همین چند سال اندک به خاطر رطوبت بالای منطقه و تبله کردن کاه گل ها، قرنیس ها هم فروریخته است.
مکث؛
از گذشته رسم بود در روستاها برای نگه داشتن مکان های عمومی و عام المنفعه خود مردم هزینه می کردند. جمعیت بومی «آق اولر»، بعد از اعطای مجوز ساخت ویلا در این ییلاق باستانی به شدت کاهش یافته و تبعات اعطای چنین مجوز های مخربی، یکی یکی خود را نشان می دهد. تعلق خاطر که به زیست بوم نباشد، حفظ مسجد شیرخان هم برای ساکنان جدید آق اولر بی معناست. کسانی که تنها به قصد تفریح تنها در روزهایی از سال به آق اولر می روند، کمتر به دنبال عبادت در یک مسجد ساده و بی آلایش در بالای کوه هستند.
حالا تشت های مسی مسجد شیرخان، بی آب است، قرنیس های گچی تاب مقاومت بر کاه گل را ندارند، و لابد اعتبارات هرساله میراث فرهنگی گیلان هم برای مرمت یک بنای میراثی جوابگو نیست!
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 7/6/95