در توصیفش نوشته اند؛ یکی از عجایب هفتگانه بناهای تاریخی گیلان است؛ اما «چون دری در خلاب». اول بار وقتی شادوران «منوچهر ستوده» در دهه 1340شمسی برای ثبت بناهای تاریخی گیلان کمر همت بست؛ گزارش داد که بقایای یک مسجد بسیار قدیمی را در جنگلهای دیناچال غرب گیلان دیده است. برای ستوده تعجب آور بود که بنای« اسپی مزگت» (به زبان تالشی ، مسجد سفید) از دید تیزبین لوئی رابینو، کنسول انگلیس در رشت هم دور مانده است.
«اسپی مزگت» بین رضوانشهر و هشت پرتالش و در میان پارک جنگلی دکتر رستگار قرار دارد. با اینکه این بنا توسط سازمان میراث فرهنگی گیلان در تاریخ 16/7/1379 و به شماره 2796 در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده است؛ ولی هنوز خیلی ها از وجود آن بی خبرند و شاید یکی از دلایل آن این باشد که تازه در همین سالهای اخیر سازمان میراث فرهنگی گیلان، با نصب تابلویی در ابتدای جاده اصلی رضوانشهر به تالش، مسافران را برای دیدن اسپی مزگت رهنمون شد.
بنایی به قدمت دوره سلجوقی
این مسجد که بنایش منسوب به قرن 6و 7هجری قمری است؛ حدودا یک کیلومتر و نیم از جاده اصلی فاصله دارد. مسیر یاد شده تا نزدیک مسجد تماما آسفالت است. و درختان بلند جنگلهای دیناچال، تونل سبزی را تا مسیر مسجد ایجاد کرده است.
پس از طی مسیر یاد شده ، لابه لای درختان تودرتو، بنای عظیمی را می بینید، که روزگاری شکوه و عظمت خاصی داشته است. نزدیک به اسپی مزگت، کلبه کوچکی است که بنظر می رسد پایگاه یگان حفاظت میراث فرهنگی از این بنای عظیم باشد، اما خرابی همین کلبه خود گویای میزان حفاظت از اسپی مزگت است!
روبه روی کلبه، کتیبه سنگی سفیدی با آرم سازمان میراث فرهنگی بر بستر زمین استوار مانده که مختصری از مشخصات مسجد بر آن حک شده است.
کمی جلوتر بنای عظیم اسپی مزگت پیداست. بی حفاظ و نگهبان و بنایی که تنها چند طاق ضربی و ستون های عظیمش باقی مانده است. مسجد در محاصره گرداب های فصلی و فضولات گاوهای یله گیلان. نشانه هایش جا به جا در حریم یک بنای میراثی هویداست.
نوشتن یادگاری بر تن رنجور اسپی مزگت
بنای مسجد در میان داربست ها و سقف کاذبی که میراث فرهنگی برای جلوگیری از ریزش باران به روی بناکشیده؛ گیر افتاده است. از ستونهای پایه و سردرب هلالی بلند می توان عظمت شبستانهای مسجد را دریافت. نقوش دیوارها و سر ستونها هنوز به همان زیبایی است که شادروان ستوده توضیح داده است. اما تن رنجور مسجد را نوشتن یادگاری های بازدیدکنندگان با اجسام نوک تیز بیشتر از دهه 40خراشیده شده است.
طبیعت گیلان، و رشد سریع درختان بر هر بنایی حتی سالم، سرعت تخریب و پوسیدگی بنا را بالا می برد. هرچند میراث فرهنگی با نصب یک شیروانی بوسیله داربست بر روی بنا، مانع از نفوذ رطوبت به بخش سالم مانده شده، ولی بر بلندای ستونهای باقی مانده و شبستان مسجد انجیرها و خزه های روییده، سرعت تخریب را بالا برده است.
بخش هایی از ستون های مسجد داخل گودالهایی افتاده که بر اثر سیلاب ایجاد شده است. و بر روی بخش هایی که به کناره رودخانه فرو افتاده ؛ خزه و گلسنگ و انجیر ، سرعت انهدام اسپی مزگت را بالا برده است.
از جویبارهای تشکیل شده در اطراف بنا می توان فهمید سیلابهای فصلی داخل و اطراف بنا را همچنان می شوید. بخش جنوبی مسجد در اثر سیلابها به صورت گودالهایی درآمده و ستونهای عظیم با سست شدن پایه هایشان، داخل این گودالها افتاده اند.
از ضلع شمالی یک در هلالی و از ضلع شرقی 4در هلالی دیده می شود. نام مسجد «اسپی» است که به تالشی به معنای سفید است. اما سعی باد و باران و نفو رطوبت به گچکاریها و سفیدکاریهای مسجد، چیزی از سپیدی برای مسجد بجای نگذاشته است. این نوع گل کاری ویژه بناهای معماری تالش بوده است. خشت های قرمز لای ساروجهای سفید پیداست و تنها در برخی قسمت ها لایه سفید رویه مشخص است. در برخی بخش ها تزیینات گل و بوته سردر ها دیده می شود.
کتیبه ای به خط کوفی و آیات سوره توبه
شکافی عمیق، سردرب طاقی ورودی اصلی را دوتکه کرده است. از سردر طاقی اصلی که داخل مسجد بروید، بر تعداد شکافهای عمیق بخصوص در ضلع غربی بیشتر می شود. در شبستان اصلی، هنر معماران و گچکاران قرن ششم را می توان به وضوح دید. بر دیواره شمالی کتیبه ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآن دیده می شود. خوانش آن مشکل است ولی از یادداشت های شادوران ستوده می توان فهمید که آیه لم یخش الا اللله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین باشد(توبه 18) قدمت اثر برای این پژوهشگر نامعلوم مانده است ولی ستوده می نویسد: « معلوم نیست بانی این بنا کیست. ... وضع بنا و کتیبه کوفی ساده آن گواهان صادق بر قدمت بنا هستند، اما هر دو خاموش به ما می نگرند و نشانی از بانی نمی دهند.»
وی همچنین می نویسید: « در دنباله این آیه بدون شک نام بانی می آمده است که امروز هیچگونه اثری از آن باقی نیست. این کتیبه که ابتدای همین دهلیز بوده، روزی چهار دهلیز اطراف را تزیین می داده است.»
در ضلع غربی همین دهلیز به ارتفاع یک متر از سطح زمین، نوعی گچ بری با خطوط منحنی هم دیده می شود. از تکرار آن می توان فهمید که دور تا دور دیوارهای همین گچ بری ادامه داشته است.
اما بنایی که در سال 79 در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شده چرا اینگونه بی حفاظ و متروک افتاده است؟!
گیاه زدایی از بنای مسجد توسط میراث فرهنگی
به گفته کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی استان گیلان، بنای اسپی مزگت پیش از ثبت در فهرست بناهای میراثی کشور گیاه زدایی گردید و برای تشخیص سن بنا و یافتن پی های ساختمان، حفاری هایی نیز در آن صورت گرفته است.
مهدی میرصالحی می افزاید: پیش از ثبت بنای اسپی مزگت، درختان تنومندی بر پایه ها و بدنه باقی مانده مسجد رشد کرده بودند و میراث توانست در زمان دکتر رزازی، و در سالهای 1375، گیاه زدایی اصولی از بنا داشته باشد. با ثبت بنا در مهرماه 1379 در فهرست بناهای میراثی کشور، در نیمه سال 1380، میراث فرهنگی بر بلندای مسجد توانست یک شیروانی بزند تا جلوی رطوبت به بخش باقی مانده گرفته شود.
وی تصریح می کند: در حریم اسپی مزگت چند بار حفاری شد و تعدادی گور، پی چندین بنای مسکونی و همینطور سفالینه های متعدد کشف گردید. در این حفاریها قدمت بنا به دوره سلجوقی و قرون 7 و 8هجری شمسی تخمین زده شد.
میرصالحی خاطرنشان می سازد: مصالح بکار رفته در اسپی مزگت، از آجر و خشت و سفال و آهک بوده و به همین دلیل تاکنون در برابر رطوبت گیلان مقاومت داشته است.
با این حال این مقام مسئول اذعان دارد که بعد از سالهای یاد شده، اقدامی برای گیاه زدایی سالانه از حریم بنا و همچنین حفاظت از یک بنای دوره سلجوقی از سوی میراث فرهنگی صورت نگرفته است.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 25/6/95