آذر ماه سال گذشته بود که نامگذاری معابر شهرک مسکن مهر در کمیسیون فرهنگی شورای شهر رشت کلید خورد. کل پروژه مسکن مهر به نام «شهرک مهر» نامگذاری شد و بلوارهای اصلی به نام های ولایت، ذوالفقار شمالی و جنوبی ، جمهوری، غدیر ، فجر و... نامگذاری گردید.
نامگذاری بلواری در مسکن مهر به نام ذوالفقار
هر چند که بعد از یک سال و چند ماه هنوز مسکن مهر فاقد تابلوی معرفی معابر است، ولی در میان نام های تصویب شده، نامی به چشم می خورد که رئیس کمیسیون فرهنگی شورا نیز از ماهیت آن بی خبر است؛ «ذوالفقار». این نام در اصل « مهندس ذوالفقار خان تالش دولابی» است. شاید کمتر شهروندی بداند که «مهندس ذوالفقار خان» چه خدمتی به این شهر کرده. این مهندس نقشه بردار، کسی است که اولین و قدیمی ترین نقشه شهر رشت را در سال 1249 هجری شمسی یعنی یکصد و چهل و پنج سال پیش تهیه کرده است.
قدیمی ترین نقشه ای که ذوالفقار خان از شهر رشت تهیه کرده، خیلی ها دیده اند و از آن بهره برده اند، ولی شاید کسی نداند «مهندس ذوالفقارخان» در چه سالی و با چه مشقتی چنین نقشه دقیقی را از محلات 16گانه رشت تهیه کرده است.
سال 1387، یک رشت پژوه، طی سفر تحقیقاتی به مرکز اسناد و مدارک بنیاد مستضعفان مستقر در تهران، متوجه وجود یک نقشه بسیار قدیمی از شهر رشت شد که مربوط به سال 1249هجری شمسی است.
اولین نقشه شهر رشت در 1249شمسی کشیده شد
مهندس روبرت واهانیان تبریز درباره ارزش علمی این نقشه می گوید: نقشه ای که «مهندس ذوالفقار خان» با امکانات آن روز تهیه نموده و خودش به عنوان یک کارتوگراف، نقشه را هم کشیده است؛ بسیار دقیق بوده و امروز یک کارتوگراف حرفه ای هم نمی تواند به این دقت تهیه کند. به جرات می گویم نقشه ای که ذوالفقار خان نقشه برداری و کشیده، امروز عکس هوایی نمی تواند با چنین دقتی تهیه کند و توجه به این موضوع، ارزش کار مهندس ذوالفقار خان را دوچندان می کند.
این رشت پژوه ادامه می دهد: این نقشه در زمان ناصرالدین شاه تهیه شده زمانی که «عبدالوهاب خان آصف الدوله» نایب الحکومه در گیلان می شود. آصف الدوله شیرازی از رجال عهد قاجار، بسیار سختگیر و منضبط در اداره امور اداری بود. از مکاتبات اداری آصف الدوله می توان فهمید چگونه مهندس ذوالفقار، سرهنگ توپخانه، را با زر و زور واداشته تا یک نقشه درست از محلات رشت تهیه کند.
بکارگیری 20نفر از فرزندان اعیان برای تهیه نقشه میدانی
واهانیان همچنین به استناد مجموعه مکاتبات موجود در مرکز اسناد ، می گوید: آصف الدوله، سرهنگ توپخانه رشت را که بیکار در اداره می نشسته و مواجب می گرفته، واداشت تا یک گروه از جوانان بیکاره اعیان و اشراف را گرد هم آورده و نقشه را تهیه کند. « ذوالفقار خان» هم 20نفر از فرزندان اشراف و اعیان رشت را بکار گرفت و با وسایل مهندسی آن زمان نقشه رشت را تهیه کرد.
وی تاکید می کند: بنا بر مکاتبات «آصف الدوله»، « ذوالفقار خان» در زمان تهیه این نقشه مشکلات خانوادگی هم داشته است. همسر ذوالفقار ساکن تهران بوده و به هیچ وجه حاضر نبوده به رشت بیاید هم او مرتب از شوهرش مطالبه پول می کرده و به تصریح آصف الدوله، ذوالفقارِ زن ذلیل هم مرتب پاسخ گوی توقعات مالی بی حد و حصر همسرش بوده است. حتی آصف الدوله برای آسوده خاطر نمودن مهندس ذوالفقار، طی چند نامه و افزایش مواج و مطالبه پول از مرکز، تلاش داشت اهل و عیال مهندس را به رشت گسیل دارد، ولی موفق نمی شود.
واهانیان درباره ارزش کار ذوالفقار مهندس می گوید: نقشه برداری میدانی از رشت آن هم در یکصد و چهل و پنج سال پیش و در کوچه های پر از گل و لای و صعب العبور رشت و فقدان وسایل پیشرفته مهندسی، کار ساده ای نبود. آن هم برای مهندسی که بدور از کانون گرم خانواده هم نقشه برداری کرده و هم به عنوان کارتوگراف، نقشه را هم کشیده است.
تهیه نقشه های شهرداری ها توسط دایره جغرافیایی ارتش
واهانیان در پاسخ به این سئوال که چرا نقشه های شهر رشت توسط ارتش تهیه می شد، توضیح می دهد: در سال 1316 شمسی برای اولین بار در ستاد ارتش یک دایره یا اداره ای به نام دایره جغرافیایی تاسیس شد و «رزم آرا» به ریاست آن منصوب می شود. 4سال طول کشید تا این اداره تجهیز شود. اولین کاری که این اداره کرد این بود که نقشه هایی که روس ها و انگلیس ها از راه ها و شهرهای ایران تهیه کرده بودند؛ به فارسی برگرداند . درست 10 سال بعد یعنی از سالهای 1327 هجری شمسی دایره جغرافیایی ارتش توانست نقشه های علمی از شهرهای ایران تهیه نماید. یعنی بعید است شما نقشه ای از دایره جغرافیایی ارتش پیدا کنید که مربوط به قبل از 1327 شمسی باشد زیرا سازمانی تا آن زمان برای نقشه برداری وجود نداشت . بعدها دایره جغرافیایی ارتش چاپخانه ای هم برای چاپ نقشه ها تاسیس کرد.
رشد شرقی غربی رشت در زمان ذوالفقار خان
واهانیان تاکید می کند: بررسی نقشه ای که ذوالفقار خان تهیه نموده، نشان می دهد موقعیت توسعه ای و رشد شهر رشت، کاملا شرقی- غربی بوده است و نه زولبیایی. شهر از محله ساغریسازان در مشرق شروع و به چمارسرا در غرب رشت ختم می شود. حد شمالی شهر استادسرا و حد جنوبی، باغات حاشیه شمالی رودخانه صیقلان بوده.
این مهندس و محقق یادآور می شود: بررسی نقشه شهر با توسعه نامتوازن امروزی شهر نشان می دهد، ساکنان رشت در گذشته می دانستند در کدام جهت شهر را توسعه دهند که کمتر دچار آسیب ناشی از باران و رطوبت گردند. به تعبیری، توسعه شرقی- غربی رشت به لحاظ سطح ارتفاع در جهتی اتفاق افتاده که محلات کمتر دچار آبگرفتگی می شدند. هم اینک هم محدوده یاد شده نسبت به محلات تازه تاسیس نظیر معلم کمتر دچار آبگرفتگی می شود.
ضرورت نامگذاری بلوار مسکن مهر به نام کامل مهندس ذوالفقار خان تالش دولابی
اما تلاش مهندس واهانیان برای معرفی و خدمتی که مهندس ذوالفقار خان به رشت کرد، تنها انتشار چند مقاله در مورد ارزش کار او نبوده است. مهندس واهانیان از سال 1378 مرتب به شورا و شهرداری پیشنهاد می داد تا یک بلوار را به نام مهندس ذوالفقار خان نامگذاری نمایند. خوشبختانه آذر ماه سال گذشته، کمیسیون فرهنگی شورا این نام را برای یک بلوار اصلی در مسکن مهر به تصویب رساند ولی متاسفانه لایحه ای که به شورا آمده نام مهندس ذوالفقار خان را به طور کامل ذکر نکرده و لایحه فاقد پیشینه خدمتی این فرد است. حالا باید دید تابلوی «مهندس ذوالفقار خان » در مسکن مهر نصب می شود. یا تابلویی به نام ذوالفقار که تداعی کننده شمشیر امیر المومنان است!
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی چهارشنبه 7/11/94