ماهی قرمز کوچولو، پایان برج حوت را نوید می دهد
آخرین ماه سال که می شود، سرو کله ماهی های مینیاتوری و رنگارنگ هم پیدا می شود. ماهی هایی که واپسین روزهای «برج حوت» یا ماهی را نوید می دهد. ماهی های قرمز در تنگ بلوری جست و خیز می کنند تا آخرین دقایق روزهای سال کهنه سپری شود. اگر نیک بنگریم، زایش ماهی ها در آخرین ماه سال رخ می دهد، زایشی که در کل طبیعت رخ داده و زندگی و برکت را برای سال جدید به ارمغان می آورد.
هرسال مردم با خرید ماهی های قرمز و قرار دادن آن بر سفره های ترمه تحویل سال نو، در آخرین لحظات سال قدیم، نظاره گر جست و خیز ماهی ها در فضای تَنگ این دنیای بلوری می شوند، دنیایی که با وجود کوچکی در عالم کیهانی، باز می تواند پیام آور زندگی و صلح در بهار باشد.
امروزه بسیاری از مردم خیلی راحت و آسوده با خرید چند ماهی تزینی، ملزومات سفره هفت سین خود را مهیا می کنند. خرید و فروش ماهیان زینتی در اواخر سال، به یک تجارت سودآور بدل شده است. اما در گذشته تهیه همین ماهی کار آسانی نبود. برخی که اصلا ماهی بر سفره هفت سین نمی گذاشتند و هنوز هم برخی دوستداران طبیعت عقیده دارند، ماهی از ملزومات سفره هفت سین نیست و نباید زندگی یک موجود زنده را به خطر انداخت.
اما با این حال، حضور یک موجود زنده و حرکات آن برای اعضای خانواده و بخصوص کودکان توام با شادی و نشاط بوده و هست.
صید ماهی سفره هفت سین توسط کودکان
وجود رودخانه ها پرآب در جای جای گیلان از یک سو و محصور نشدن کودکان و نوجوانان در فضای تنگ آپارتمانها موجب می شد، کودکان گیلانی خود دست به کار شده و از رودخانه ها و تالاب های محل زندگی خود ماهی سفره هفت سین را صید کنند.
از چند هفته مانده به عید، صید ماهی توسط کودکان مهمترین تفریح دو دهه پیش بود. علی امینی، به یاد دارد سالهایی را که رودخانه لنگرود هنوز تا این اندازه آلوده نبود و از یک ماه مانده به عید مهمترین تفریحش با کودکان محل، درست کردن تور ماهیگیری و صید ماهی در رودخانه پر آب لنگرود بود.
باور به خبر دادن تحویل سال نو توسط ماهی
«خلیل سلیمی»، نویسنده کتاب تاریخ فرهنگ شرق گیلان نیز در این باره می نویسد: « بچه های محله از دختر و پسر از رودخانه و جویبار، یکی دو قطعه « کولی» و ماهی کوچولو صید می نمودند و در تنگی شیشه ای نگهداری می کردند. باورشان بر این بود که در هنگام تحویل سال از آب تنگ بیرون می جهد و لحظه تحویل سال نو را خبر می کند.»
وی همچنین از نشاط کودکانی می نویسد که تنگ ماهی را نزدیک کنار «چراغ گردسوز» گذاشته و شب هنگام همه اعضای خانواده نظاره گر شنای این ماهی ها می شوند.
اما تولید و تکثیر ماهی شب عید در محیط های شهری کم و بیش در خانه ها صورت می گرفت. در گذشته خانه های گیلان حوضی داشت که هر کس خود ماهی را در حوض خانه پرورش می داد.
یکی از شهروندان در این باره می گوید: خانه مادربزرگم در محله «ساغریسازان» حوض بزرگی پر از ماهی دارد و بچه های فامیل در آستانه سال نو از حوض مادربزرگ ماهی گرفته و سر سفره هفت سین می گذارند. بعد از 13فروردین نیز ماهی هایی که زنده مانده باشد، به همان حوض برگشت داده می شد. چند سال پیش یکی از اقوام بخشی از ماهی های حوض را برای تکثیر و زادآوری جدا کرده و به استخری در «سنگر» برد. تکثیر این ماهیان زینتی و فروش آن در آستانه نوروز برای او تجارتی پرسود شده است و او حتی به استان های همجوار نیز ماهی قرمز سفره نوروز می فروشد.
پرورش ماهیان زینتی در حوض خانه ها
یک پژوهشگر و مردم شناس هم در این باره می گوید: در شهر رشت، هر خانه ای حوضی داشت، که بی وجودش کار تمیزی خانه معطل می ماند. حوض خانه ها غالبا در زیر ناودانی تعبیه می شد تا آب باران بام خانه داخل حوض بریزد و همواره آب تازه در حوض جاری باشد.
«محمد بشرا» درباره تزیینات کاشی کاری در حوض خانه های رشت قدیم می افزاید: کاشی های فیروزه ای و پر نقش و نگار حوض ها را در رشت می ساختند و غالبا حوض خانه های اربابی از داخل و خارج کاشی پوش و فیروزه ای یک دست بود. اطراف حوض را در پاشویه ی بیرونی با کاشی های درشت می پوشاندند. پاشویه داخل را با کاشی های مربع شکل کوچکتر فرش می کردند که پیوسته، کاشی مستطیل شکل بزرگ لبه حوض از بیرون با تصاویر شاهان باستانی ایران و از درون با تصویر دو ماهی که سر و ته قرار داشتند، آراسته می شد.
وی درباره پرورش ماهی در حوض خانه ها یادآور می شود: خیلی ها در حوض خانه ی خود ماهی زینتی پرورش می داند و ماهی های قرمز عموما تولید مثل می کردند و اندک درآمدی هم برای مادر یا مادربزرگ خانواده داشتند که بچه ماهی ها را یک جا در آستانه جشن نوروز برای سفره هفت سین می فروختند.
تمیز کردن این حوض ها و زنده نگهداشتن و مراقبت از تخم ماهی های جدید هم با دردسر و زحمت زیاد همراه بود.
«محمد بشرا» پیرامون توالد نسل ماهی های زینتی تصریح می کند: هنگامی که در نیمه بهار فصل تخم ریزی و زادآوری ماهیان قرمز فرا می رسید، تعدادی سفال یا جاروهایی از سر شاخه های گیاه «شمشاد» یا «گون» در پاشویه ی داخلی حوض قرار می دادند و رویشان سنگ و آجر پاره می نهادند که شناور نشود ماهی های ماده با مالیدن شکم بر سفال ها و جاروهای پاشویه تخم ریزی می کردند. با پایان گرفتن تخم ریزی دیگی بزرگ را از آب حوض پر می کردند و سفالها و جاروهای حاوی تخم بارور ماهی را در آب دیگ قرار می دادند و به کناری می نهادند. پس از چند روز تخم ها تبدیل به ماهی های ریزی می شد.
زمانی که بچه ماهی ها به اندازه ای که طعمه ماهی های نر نشوند آنها را داخل حوض رها می کردند که تا نوروز بزرگ شوند. آنانی که سخت علاقمند به پرورش ماهی رنگین بودند در خانه چند حوضچه ساخته بودند که به آنها منبع می گفتند و بچه ماهی ها را مرحله به مرحله به این حوضچه ها می بردند و تعدادی را که می خواستند، جدا کرده در حوض رها می کردند و از این راه درآمد خوبی هم بدست می آوردند.
این روزها اگر در بازار گشتی بزنید، تنها ماهی قرمز کوچولو نیست که به فروش می رسد. ماهی های زینتی تنوع و تعدد زیادی یافته و تولید و تکثیر این ماهی ها و فروش آن در آستانه سال نو برای خیلی ها منبع درآمد ایجاد کرده است.
تهیه و تنظیم: مهری شیرمحمدی 5/12/94